Leestijd 11 minuten

“Iedereen is dood. Kijk hier. IJskasten leeg. Alles is leeg. Alles moet in de container. Al die mensen zijn dood gegaan. … Deze hele gang is dood, dood, corona heeft ze allemaal meegenomen. Gezonde mensen zijn weg. Het kan niet. Onbegrijpelijk.”

Het zijn gek genoeg niet de filmpjes van de patiënten op IC’s of de naar adem happende mensen, die tijdens deze pandemie de meeste indruk op mij hebben gemaakt. Als ik denk aan de enorme impact van de coronacrisis, denk ik altijd aan de beelden die een medewerker van het Amsterdamse verpleeghuis Flevohuis maakte. Geen ziek mens in beeld. Alleen maar leegte. En daar ligt juist de pijn. Deze medewerker, dit mens, brengt het zo nuchter mogelijk. Hij is “niet boos, maar gefrustreerd”. Toch voel ik zijn boosheid. Zijn onmacht. Zijn onbegrip.

Toch kon het, minister De Jonge. Het kon. Het gebeurde. Op grote schaal. Het ene na het andere verpleeghuis. De ene dode na de andere. Halve dorpen raakten geïnfecteerd. Noord-Brabant moest plotseling afscheid nemen van “een leger aan geweldige opa’s, oma’s, vaders, moeders en geliefden”.

Gecontroleerd uitrazen
“Het treft vooral de ouderen”, ik kan me niet heugen hoe vaak ik dat heb gehoord in die beginfase van de pandemie. Die boodschap had een bijna sussende ondertoon. Een geruststelling. “Het virus oogst vooral verzwakten” waar iets goeds in zou schuilen, volgens de Volkskrant. Want al “oogst het virus wreed en zonder genade”, het zou een “geluk bij een ongeluk zijn dat jongere generaties en de ‘sterken’ worden gespaard”. Nou is dit – zeker voor een krant – een al te bizarre uitspraak, maar het is wel wat schuilgaat achter de strategie van het kabinet: het virus “gecontroleerd laten uitrazen” zodat groepsimmuniteit onder de bevolking ontstaat, waarbij de kwetsbaren zoveel mogelijk beschermd moeten worden en de zorg niet overbelast raakt. Een strategie – of moet ik zeggen tactiek – die afwijkt van werkelijk àlle andere landen ter wereld, waar misschien niet overal genoeg wordt gedaan om het virus terug te dringen, maar waar zeker nergens gekozen is verspreiding te accepteren.

‘Gecontroleerd uitrazen’, ‘groepsimmuniteit’. Oude mensen, jonge mensen, al zieke mensen, nog gezonde mensen, corona greep heel wat mensen weg uit onze samenleving. Veel mensen raakten besmet, mochten zich niet laten testen en moesten zich thuis – zonder medische begeleiding – door de ziekte heen slepen. Sommigen werden niet zo ernstig ziek dat ze moesten worden opgenomen, maar kampen nu nog met de gevolgen. Oude mensen, jonge mensen, kinderen, zorgmedewerkers, schoonmakers, politieagenten, opa’s en oma’s, vaders en moeders, broers, zussen, echtgenoten en echtgenotes. Mensen die van u afhankelijk waren voor hun gezondheid en hun veiligheid. Mensen die van de informatie van het RIVM afhankelijk waren om zichzelf te informeren en te beschermen.  Zorgkoepels maakten hun beleid op de RIVM adviezen, hun leden voerden simpelweg uit. Zorgmedewerkers hadden vaak geen keuze. Zij werden onbeschermd het strijdtoneel opgegooid. Een verantwoordelijkheid die u als minister had moeten overzien. U had op tijd moeten signaleren dat het niet goed ging.

Stefanie
Ik denk de laatste tijd vaak aan IC-verpleegkundige Stefanie. Ze is 36 jaar, vrouw van Robert en mama van 2 kindjes van 3 en 6 jaar. Zij vindt zichzelf niet zo belangrijk, maar ik wel. Ze plaatste een brief aan premier Rutte op YouTube. Een emotionele oproep eigenlijk, om haar pijn te zien en toch vooral in te grijpen. Zij begrijpt dat er moeilijke beslissingen gemaakt moeten worden en dat dat met de beste bedoelingen zou gebeuren. Ze heeft het als IC-verpleegkundige in deze tijd ontzettend zwaar, maar ze is nu – tijdens de tweede golf – minder gemotiveerd om nog alles te geven. Ze wordt geconfronteerd met mensen die lak hebben aan de covidregels, die geen mondkapje willen dragen in de supermarkt omdat ze toch niet onder een risicogroep vallen, omdat ze denken dat ze niets kunnen schaden.

“Het gaat niet goed in de ziekenhuizen, de verpleeghuizen. Zorgmedewerkers worden ziek, raken besmet met covid. Maar we gaan door,” zegt Stefanie. De snik in haar stem is duidelijk te horen. Ze is moe. En ze weet niet of ze het nog lang volhoudt.

Zij, daar in de zorg, gaan door omdat ze zich verantwoordelijk voelen. Maar zoals Stefanie het treffend zegt: ze heeft bewust gekozen voor het vak van verzorgende, maar ze heeft er niet voor gekozen “te strijden voor alles en iedereen, terwijl sommige mensen maar lak hebben aan de covidmaatregelen”.

Glazen bol
Ik heb me als gedragswetenschapper vaak afgevraagd hoe het toch kan dat de overheid het allemaal zo knullig aanpakt. Werkelijk álles wat je verkeerd kan doen om gedrag richting het voorkomen van besmetting te sturen, doet het kabinet verkeerd. Een overheid die dag in, dag uit niets anders doet dan burgers sturen, in toom houden, controleren, beïnvloeden en plooien. Ik wil mezelf niet onderschatten, ik vind mezelf een goede antropoloog, maar briljant ben ik allerminst. Ik zie dingen niet scherper of beter dan andere gedragswetenschappers. Gewoon gemiddeld, of misschien iets boven gemiddeld. Toch is me de afgelopen negen maanden heel vaak gevraagd of ik een glazen bol heb. Hoe weet ik toch wat er staat te gebeuren? Hoe kan ik dat wel voorspellen en de overheid niet?

Helderziend ben ik allerminst. Maar ik maakte eerder een epidemie mee. En wie het ooit eerder meemaakte, weet wel hoe het zich allemaal ontwikkelt. De meeste Nederlanders zijn zich na de eerste golf ook prima bewust van de dynamiek van zo’n epidemie. Het is allemaal niet zo ingewikkeld. Ik heb weleens gedacht dat de overheid moedwillig steeds precies dát doet, wat het gedrag van burgers richting het roekeloze stuurt. Maar zelfs in mijn meest waanzinnige nachtmerrie, zou dat wel heel kwaadaardig zijn. En toch zit hier een groot pijnpunt. De corona aanpak lijkt vooral veel op de wereldkampioenschappen ‘semantiek’. Werkelijke bedoelingen worden in verhullende taal verpakt en voilà, we blijven in het ongewisse.

In de overheidsdocumentatie werd ‘gecontroleerd uitrazen – groepsimmuniteit’ vertaald naar ‘maximaal controleren – kwetsbaren beschermen’. Prachtige taal, maar het uitgangspunt blijft hetzelfde: het is wenselijk dat de niet kwetsbare mensen in de samenleving de ziekte krijgen, om zo groepsimmuniteit op te bouwen. En als je dat wil bereiken, moeten mensen zich helemaal niet optimaal beschermen tegen infectie. Dan wil je dat zij blijven functioneren, de samenleving draaiend houden, naar buiten blijven gaan, stuur je zorgmedewerkers met minimale voorzorg op COVID-19 (verdachte) patiënten af en kinderen zonder voorzorgsmaatregelen naar school, de kleintjes naar de opvang en dan moeten we daar niet te onrustig van worden.

5.000 besmettingen per dag – Het nieuwe normaal
Strategie, of tactiek. We komen niet van dat virus af. Rond de vijfduizend besmettingen per dag is acceptabel, zolang de zorg het net aankan. Het nieuwe normaal. En ja, de bevolking accepteert het. Zelfs als zij af en toe toch die beschuldigende vinger naar zich gewezen krijgen, doen de meeste mensen gewoon mee. Het gedrag laat zich zeer nauwkeurig besturen, met een draai aan de knoppen bij het RIVM. Niet dat mensen er blij mee zijn, want de onvrede in de samenleving groeit met de dag, maar omdat de meeste mensen er nog steeds vertrouwen in hebben dat het kabinet het goed bedoelt, net als IC-verpleegkundige Stefanie.

Nu de beleidsstukken over de corona aanpak eindelijk vrijgegeven zijn, begrijpen we dat mensen als Stefanie willens en wetens in die positie zijn gezet. ‘Sturen op zorgcapaciteit’ noemen jullie dat zo mooi, terwijl het virus ‘gecontroleerd uitraast’. Maar wíe stuurt die zorgcapaciteit? U niet, minister De Jonge. Dat doen zíj, die mensen die werken in de zorg en de klappen opvangen, die strijden voor alles en iedereen, maar die er vooral – onbewust – voor lijken te strijden om het kabinet overeind te houden. Om een voor hen onbekende strategie overeind te houden. Om de fouten van het kabinet recht te zetten. Om in stilte gebukt te gaan onder de loden last van zogenaamde ‘schaarste’ in beschermingsmiddelen en tests. Terwijl er eigenlijk helemaal geen schaarste was. ‘Verkeerde planning’, ‘verkeerde inschatting’, schrijven de media. Maar eigenlijk, was het gewoon de verkeerde strategie. Een strategie waar geen enkel ander land voor koos. ‘Groepsimmuniteit’. Lang mocht dat niet eens hardop gezegd worden. Tot nu. Nu het vaccin in aantocht is. Perfecte timing. De documenten waar dat uit blijkt, mogen nu via de WOB naar buiten.

Groepsimmuniteit, terug van nooit weggeweest
Waar premier Rutte en u, minister De Jonge, een paar weken geleden nog door hoepels moesten springen om te ontkennen dat het kabinet voor groepsimmuniteit koos, is groepsimmuniteit ineens geen moeilijke strategie meer. Jaap van Dissel mag er weer openlijk voor uitkomen. Sterker nog, in de toekomstvisie van het RIVM mag het zelfs prominent gebracht worden.

Groepsimmuniteit, een strategie die de rest van de wereld nog altijd als onethisch beschouwt. In Nederland is het inmiddels ongemerkt geen taboe meer. Geen haan die er nu nog naar zal kraaien. De vaccins zijn in aantocht, als de hoogrisicogroepen gevaccineerd zijn – waar het volgens Gommers allemaal om te doen is geweest – krijgen we geen druk meer op de ziekenhuizen en kan de samenleving ‘losgelaten’ worden. Dan mag het virus blijkbaar ongecontroleerd gaan uitrazen, zoals het nu ook al op de scholen en de kinderdagverblijven doet.

Riskante strategie
Alweer kiest het kabinet voor een uiterst riskante strategie. Want voor het geval u het echt allemaal niet had zien aankomen minister De Jonge, dat het zo vreselijk uit de hand zou lopen in de ziekenhuizen, waarschuw ik maar dat ook dit weer op een ramp zal uitlopen. Veel nog niet gevaccineerde kwetsbare én niet kwetsbare mensen worden ziek. En wat doen we nu met de mensen die niet in het ziekenhuis komen maar wel thuiszorg en/of huisartsenzorg ontvangen? Dat grote geheime gapende gat zonder cijfers? De wijkzorg is duidelijk: ook hun capaciteit is op. U wilde dat niet geloven toen een verpleegkundige het u vertelde afgelopen zomer. Recht in uw gezicht. Het was, volgens u, “niet aan de orde”. U liep gewoon weg. De verpleegkundige en haar team bleven verbijsterd achter. 

Er komen nog genoeg mensen in de ziekenhuizen terecht. Er zullen veel mensen longcovid oplopen. Met hoeveel langdurig of chronisch zieken krijgen we straks te maken? Of misschien is er wel een andere manier om daar mee om te gaan, in de media worden de eerste stappen om deze aandoening als ‘psychisch’ af te doen immers al gezet.

Zo’n anderhalve week geleden presenteerde u de komst van de vaccins bij het programma Op1. De opluchting straalde van u af. Ik zei het al eens, stralend en misschien een tikkeltje zelfingenomen lijkt u er in dat programma klaar voor de om de coronacrisis achter u te laten, terwijl de mate en duur van bescherming tegen besmetting én de invloed op het ziektebeloop allerminst duidelijk zij. Ik herhaal uw eigen woorden: “De crisis heeft zo ongelooflijk veel lijden veroorzaakt, zo ongelooflijk veel leed veroorzaakt, verdriet.” U ziet in het vaccin onze beste troef om dat allemaal achter ons te laten. Ik niet. Ik zie in het vervangen van de driehoek Jaap van Dissel, Aura Timen, Jacco Wallinga de beste troef om alles achter ons te laten. Want met die vaccins zijn we er nog niet en blijven we die zo pijnlijke fouten herhalen.

Nederland is het slimste jongetje van de klas
Als we eerlijk zijn, minister De Jonge, is die opluchting er vooral, omdat u klem zit. Nederland dacht het slimste jongetje van de klas te zijn door voor groepsimmuniteit te gaan. Iets anders leek het kabinet niet haalbaar, omdat elimineren nóóit zou kunnen werken, zo blijkt uit de beleidsdocumenten. Het zou in China ook niet lukken. Maar wat blijkt? Het lukt China vooralsnog wèl. En niet alleen China. De lijst met landen die het lukt om het virus te bestrijden, wordt steeds langer. Met veel minder doden, leed en schade dan wij met onze groepsimmuniteit, die nog steeds maar zeer beperkt is. Die landen zullen straks ook een succesvolle vaccinatiecampagne kunnen voeren. Zij zijn er namelijk niet van afhankelijk. Het hoeft alleen maar een al succesvol beleid te ondersteunen: preventie. En ook van longcovid, stress, burnout en posttraumatische stress zullen deze landen veel minder last hebben.

In die landen zullen de bevolkingen minder gedesillusioneerd zijn dan hier. Hier is wanhoop, machteloosheid, stress, verdriet, leed en zijn veel mensen hun vertrouwen in de samenleving verloren. Omdat ze het niet begrijpen. Omdat ze hun medeburgers de schuld geven van de voortdurende verspreiding, terwijl het kabinet daar juist op aanstuurt. Dringende adviezen, de onwil om te handhaven, scholen open zonder voorzorgsmaatregelen, schaarste. Er lijkt werkelijk niets goed te kunnen gaan. En dat zullen we met z’n allen nog lang voelen. Vooral onder leerkrachten, die zich op een dag niet meer prettig voelen in hun beroep, onder zorgmedewerkers, die zich willens en wetens in gevaar gebracht zullen voelen. Onder hen mensen die in mentaal en fysiek opzicht veel te verduren hebben door uw strategie en die nog lang zullen moeten herstellen. In onze samenleving zijn meer complotdenkers dan waar ook ter wereld. En de discussie ‘dor hout’ wordt hier dramatisch veel vaker gevoerd dan in andere landen. Met de strategie ‘gecontroleerd uitrazen’ heeft het kabinet meerdere bedreigingen door de samenleving laten gaan. En dat valt moeilijk te verkroppen.

#wisselvandissel
Helemaal aan de politiek zou ik het niet willen wijten. Het kabinet heeft op de wetenschap willen vertrouwen en leunde daarbij volledig op de expertise van Jaap van Dissel. De vaderfiguur voor het onwetende kabinet. Een baken van kennis en rust, ongetwijfeld. In de documenten kunnen we in ieder geval terugzien dat er onder het kabinet een lacherige sfeer over de pandemie was, terwijl in andere landen de IC’s overstroomden met mensen die in hun longvocht verdronken. Drongen die beelden wel tot u door? Had u door dat andere landen al heel nare ervaringen opdeden met deze ziekte? Want hoe in hemelsnaam kwam uw kabinet tot de conclusie dat COVID-19 minder dodelijk zou zijn dan de griep?

Waarom toch, was het kabinet zo naïef te denken dat deze ene Jaap van Dissel het beter wist dan al die andere wetenschappers van al die andere landen bij elkaar? En waarom ging u, als minister van volksgezondheid, niet te rade bij andere wetenschappers. Zeker, omdat het kabinet zelf – volgens de overheidsdocumenten – al vroeg signaleert dat de Nederlandse aanpak duidelijk afwijkt en daarop zelfs het publiek wil kalmeren. U had toch nooit blind mogen vertrouwen op één persoon?

Veel mensen zeggen – al een tijdje trouwens – dat u zou moeten opstappen om schade voor uzelf én de samenleving te beperken. Ik hoop vooral dat u eerst het RIVM opschoont. Jaap van Dissel volgde niet alleen via het kabinet een eigen koers, maar gaat nu steeds vaker recht tegen het kabinetsbeleid in. Vergeet niet dat dat instituut ons straks moet gaan motiveren om een vaccin tegen SARS-CoV-2 te nemen. En hoe kunnen we nu nog op hun expertise vertrouwen?

Ginny Mooy
Ginny Mooy

Ik ben antropoloog en schrijfster van de romans De Wil om te Doden, Moordjongens en Ana. Als antropoloog heb me gespecialiseerd in de problematiek rond kindsoldaten. In Sierra Leone was ik betrokken bij de bestrijding van ebola. Momenteel doe ik onderzoek naar de invloed van gedrag op de coronapandemie.

Deel op: