Sinds de verkiezingswinst van de PVV zijn alle sluizen open: racisme en moslimhaat mogen er aan alle kanten als spuitpoep uitstromen. Er is geen enkele rem meer. Geen enkele gene. Hoe smeriger, hoe beter. De racisten hebben Nederland veroverd en dat zullen ze laten weten ook.
Gisteravond liep Caroline van der Plas van de BBB bij de Op1 uitzending van de radicaalrechtse omroep WNL leeg over de door haar veronderstelde diep antisemitische ziel van Syriërs, Eritreeërs en Jemenieten. Heus niet allemaal ‘anders krijgen we dát weer’, zei ze nog met een vieze blik. De andere tafelgasten knikten instemmend. Zo is het. Ze zat er om een pleidooi te houden voor het verplichten van Holocaustonderwijs bij de inburgeringscursus. Want het zijn die buitenlanders, die Joden haten. Dat de holocaust in Europa plaatsvond is voor haar blijkbaar een detail dat je onbesproken kunt laten.
Zelf vind ik Jodenhaat eigenlijk precies wat zíj doet: kritiek op de afschuwelijke wandaden van Israël tegen de Palestijnen als antisemitisme verkopen en als politiek instrument gebruiken. Uiteindelijk zal zich dit tegen Joden keren, want de opinie heeft zich wereldwijd al tegen Israël gekeerd. Nederland is een van de weinige landen ter wereld waar dat nog moet doordringen. En ook hier vindt meer dan de helft van de bevolking inmiddels dat Nederland meer moet doen om Gaza te helpen. Wat het kabinet doet, heeft geen draagvlak. Niemand heeft hier iets aan. Israël heeft een extreemrechtse regering. Het verzet tegen de misdaden van Israël framen als antisemitisme en intussen de ‘mogelijke’ genocide tegen Palestijnen ondersteunen omdat ze moslims zijn, is van het vunzigste soort Jodenhaat die ik me kan bedenken. Als je geen extreemrechtse Zionist bent, ben je geen Jood. Zo ver zijn we al. En tja, uiteindelijk is het straks niet de schuld van de rechtschapen Van der Plas, maar van Joden. Ik kan het op mijn tien vingers natellen.
Goed, ik zal het wel verkeerd interpreteren. Natuurlijk bedoelt ze het allemaal goed. Ze bedoelen het altijd goed. Want ze zijn goed. Nu zat ik gisteravond toevallig ook mijn oude stukken terug te lezen, uit de tijd dat ik nog veel over racisme en de multiculturele samenleving schreef. Waar ik mee gestopt ben vanwege de vele bedreigingen die ik kreeg. Ik had er nooit mee moeten stoppen. Ik schrok er zelf van namelijk, dat de toon die ik aansloeg in die stukken nu helemaal niet meer zou kunnen. Hoe normaal racisme al is geworden. Hoeveel taboes er de afgelopen tien jaar zijn gekomen om tegenspraak te smoren.
Van der Plas laat zich vaker uiterst racistisch uit. Allemaal met de beste intenties natuurlijk en ze bedoelt het niet zo. Ze zegt gewoon waar het op staat, heel verfrissend. Van der Plas staat model voor ‘de gewone Nederlander’, zo is ze aan ons verkocht. Daarom plaats ik onderstaand stuk. Omdat. Als dit het prototype van ‘de gewone Nederlander’ is, ik er niets van moet hebben. Ik hoef het niet. Ik hoef het niet te worden, ik hoef het niet te zijn. En dat kan ik eigenlijk veel beter duidelijk maken in de woorden van toen, omdat ze nu niet meer kunnen.
Beste Nederland, dit is waarom ik desintegreer
Gepubliceerd op 30 juni 2014
Er was een tijd dat het woord ‘integratie’ zo vaak gebruikt werd, dat het een cultuur op zich werd. Maar we zijn het kennelijk moe geworden. Niet de zucht naar integratie, maar het woord. Want het wordt tegenwoordig niet zo vaak meer gebruikt. Misschien is dat meer omdat we tegenwoordig genoeg integratie ‘stimulerende’ wetten en maatregelen hebben, waardoor het integratie-debat overbodig is geworden. Integratie is een doodnormale zaak. Althans, zo lijkt het. Integratie is de norm. Niemand die er nog aan twijfelt dat je het af kunt dwingen. Er valt geen woord meer tussen te krijgen. Dat wordt zelfs niet meer gewaardeerd. Maar je kunt dat tegengeluid wel de mond snoeren, problemen druk je er de onzichtbaarheid mee in. Waar het groeit en woekert. En uiteindelijk problemen zal veroorzaken. Zo’n taboe uit dat verloren gegane integratiedebat. Want wie durft het tegenwoordig nog te zeggen: integratie is niet zo vanzelfsprekend als het lijkt.
Er was een tijd dat ik nooit over integratie nadacht. Ik was gewoon Nederlands. Natuurlijk zag ik de verschillen met autochtone Nederlanders heus wel. En uiteraard had ik er hier en daar moeite mee. De Nederlandse cultuur is er nou niet bepaald een van toegankelijkheid. En het is ook niet zo dat autochtone Nederlanders zich stonden te verdringen om me welkom te heten in ‘hun’ cultuur. Het werd je toch altijd wel met dat vingertje gebracht: ‘Zó doen wij dat hier.’ Punt uit. Niet echt aantrekkelijk. Zeker niet als het je als een standje, oh zo belerend en vermanend, wordt gebracht. Bovendien vond ik het moeilijk om echt contact te maken met autochtone Nederlanders. De ongastvrijheid bijvoorbeeld, remt het ‘je-thuisvoelen-gevoel’ nogal. En met Nederlands eten kwam ik alleen in aanraking omdat mijn moeder een Margriet-kookboek had gekocht. Ik heb in mijn hele leven niet meer dan een keer of tien bij autochtone Nederlanders thuis gegeten. En slechts één keer kreeg ik een Hollands gerecht voorgeschoteld. Nog op mijn verzoek ook. Want de autochtone Nederlanders waar ik bij kwam, eten – naar eigen zeggen – vooral ‘buitenlands eten’.
Er was dus een tijd dat ik me gewoon Nederlands voelde. Dus. Ondanks wat minimale verschilletjes. Het was ook niet iets waar ik bewust over nadacht. Nederland was het summum voor mij. Über alles. Dit was mijn thuis. Niet perfect, maar waar is dat wel zo? Discriminatie en racisme accepteerde ik vergoelijkend. Meestal. Behalve die ene keer toen ik als tienjarige door de eigenaar van de boekenwinkel midden op straat werd uitgekleed omdat hij zeker dacht te weten dat ik iets gestolen had. En die keer dat een vriendin en ik samen bij de Jamin in het kantoortje werden vastgehouden, en alleen míjn jas, tas en lichaam werd onderzocht en ik er pas buiten achter kwam dat het mijn witte vriendinnetje was die iets gestolen had. Of die keer dat ik door een buurjongen ‘naar mijn eigen land’ werd gewenst vanwege een kinderachtige ruzie. Oh, en die keer dat ik voor het eerst op een formulier in moest vullen dat ik allochtoon was. En die keer dat ik de enige was die zich moest legitimeren op Amsterdam CS. Of die keer dat ik voor het eerst preventief gefouilleerd werd. Nou ja. Niks belangrijks. Het hoorde er nou eenmaal bij. Helemaal niet erg. En dat meen ik. Ik vond het echt niet erg. Ik voelde me er in ieder geval niet mínder Nederlander door. Hoewel ik het uiteraard wel onrechtvaardig vond. Want ook daar was ik Nederlander voor.
Er was een tijd dat ik absoluut geen moeite had álle onderdrukkende maatregelen van de overheid te vergoelijken. Ik hield van Nederland. Met hart en ziel. Ik had vertrouwen in het systeem. In de wet. In de media. In Nederlanders. In alles eigenlijk. Maar toen kwam de tijd dat ik me constant moest verantwoorden. De tijd waarin ik mijn ‘minderwaardigheid’ moest gaan accepteren. De tijd waarin ik me constant in een hoek gedrukt voelde. Omdat racisme en discriminatie een ware hype werden. Het schokkende besef dat de haat jegens alles wat gekleurd is zo wijdverbreid bleek te zijn. En dat ik die mensen altijd de hand boven het hoofd heb gehouden. Na 9/11 probeerde ik het echt nog wel, maar ik moest me echt in allerlei rare spasmes drukken om me nog Nederlands te voelen. Hoewel het Nederland niet eens direct aanging. Ik beleefde 9/11 en de war on terror als een excuus van autochtone Nederlanders om eindelijk die diepgewortelde haat ongegeneerd naar buiten te mogen gooien.
Het was in die tijd dat Ik van de ene op de andere dag werd gedegradeerd tot multiKUL. Mijn identiteit werd me hardhandig afgenomen. Ik wás geen Nederlander. Ik hoorde er niet bij. Omdat ik er niet bij wílde horen. Ik deed niet genoeg mijn best. INTEGREREN moest ik. NU! Maar dat ging dan weer typisch op z’n Nederlands. Want nergens gingen er deuren open om me te laten zien wat dat èchte Nederlandse leven nou eigenlijk inhield. Hermetisch afgesloten dat Nederlanderschap. En oh hemel, dan had Nederland zelfs niet eens een cultuur. Maar integreren moest en zou ik. Waarin, dat moest ik dan zelf maar uitzoeken. De verwarring was groot. En omdat er een tijd kwam dat ik door de bomen het bos niet meer zien kon, ging ik op zoek naar de way out. Omdat Nederlander worden zo’n mysterieus en onhaalbaar ding geworden was. Iets waar ik toch nooit aan zou kunnen voldoen. Omdat ik het nooit genoeg wèl kon willen. Er was altijd wel iets mis. Dus vond ik een identiteit in het allochtoon-zijn. Niet eens zozeer in één bepaalde cultuur. Want ik had me inmiddels zo vaak moeten verantwoorden voor Marokkaanse criminelen, dat ik er een geworden was. En ik had me al zo vaak moeten verdiepen in de islam, dat ik me net zo goed had kunnen bekeren. Ik had me zo vaak moeten verdedigen over Afrikaanse goudzoekers, dat ik dacht dat ik ook ‘dat’ was. En het is dat ik zo’n ding gewoon te warm en ongemakkelijk vind, maar omdat ik me zo vaak over DE hoofddoek uit heb moeten spreken, heb ik zelfs heel vaak gewenst dat ik er een had.
Goed. Er was dus een tijd dat ik me gewoon Nederlands voelde. Zonder vragen. Zonder twijfel. Zonder argwaan. Zonder schaamte. Omdat Nederlands-zijn fijn voelde. Omdat ik dacht dat ik erbij hoorde. Omdat ik dacht dat ik ook Nederlands wás. Maar de tijd is gekomen, dat ik het niet meer wil zijn. Het beeld dat ‘de’ Nederlander me sinds 9/11 van zichzelf heeft gegeven, is namelijk iets wat ik verafschuw. Integreren? Dáárin? Sure? Echt niet! Ik roei met alles wat ik in me heb tegen die stroom in. Want dat integratiedebat en alle bijbehorende wetten en maatregelen, hebben me iets heel waardevols opgeleverd. Eigenwaarde. Een ‘overdosis aan’ zelfs. En een reële kijk op ‘de’ Nederlander. Want ‘de’ Nederlander haat mij. En dat is waarom mijn integratie mislukt is. Want voordat ik multiKUL werd, was ik nauwelijks ‘allochtoon’. Door de onderdrukking ben ik het wel geworden.
Hoe meer mijn koppie de kop ingedrukt wordt, hoe meer ik DESintegreer. Omdat me constant iets wordt voorgeschoteld waar ik niet bij kán horen. En hoe graag ik dat vroeger, ooit, wel heel graag wilde, wil ik dat nu nooit meer wíllen. Omdat Nederlands-zijn niet meer fijn voelt. Want Nederlands-zijn betekent haten. Onderdrukken. Minachten. Uitlachen. Weghonen. Een superioriteitscomplex. Constant met die botte bijl rondlopen. Beledigen. Vernederen. Discrimineren. Integreren? Dáárin? Nee, nooit! Ik hou me vast aan dat bijzondere slag autochtonen dat zich, bijna op onnatuurlijke wijze, niet murw laat slaan door de propaganda en indoctrinatie. Nederlanders die zich niet laten opdringen ‘de ander’ te haten. Die stevig stand houden in hun acceptatie van multiKUL, ook al wordt hun koppie er daardoor vaak afgesneld. Nederlanders die ondanks álles een open mind blijven houden. Hèn vind ik bewonderenswaardig. Dat ze niet bezwijken onder zoveel druk. Dat ze er hun eigen denkbeelden op na houden. En mij daarmee laten zien hoe goed een mens óók kan zijn. Ik vestig mijn hoop op hen. En spreek de wens uit, uit het diepst van mijn hart, dat er een dag zal komen, waarop zíj ‘de’ Nederlander zullen zijn.
“Ze noemen ons eens geen fascisten, of semi-fascisten. Ze willen een echt debat!” schreef Yoram Hazony onlangs enthousiast op Twitter. De oprichter van de NatCon-beweging reageerde op twee essays in The Economist, die handelden over de dreiging van een wereldwijd front van nationalistisch conservatieven versus het liberalisme.
In een van de essays stelt The Economist dat liberalen het patriotisme – de natuurlijke liefde voor het eigen land – zouden moeten omarmen en zich aan zouden moeten passen aan het nationalistisch conservatisme. Niet vreemd dus, dat Hazony zo opgetogen reageerde, want het invloedrijke nieuwsmedium speelde daarmee recht in zijn kaart; ze pleiten voor het mainstreamen van radicaal gedachtengoed en het overnemen van een politieke ideologie. Wat de VVD deed met het gedachtengoed van de PVV dus, waarmee het de eigen partij grotendeels overbodig maakte en extreme overtuigingen normaal maakte en in het beleid doorvoerde.
Wie is Hazony
Hazony is in de eerste plaats, zo schrijft hij in zijn boek The Virtue of Nationalism, een geboren Zionist. Zijn politieke visie erfde hij van zijn ouders en grootouders die in de jaren 1920 en 1930 naar Joods Palestina vertrokken met het doel daar een onafhankelijke Joodse staat te vestigen. Het Zionisme (of Joods nationalisme) is dan ook zijn ‘natuurlijke’ kijk op het leven en de wereld. Zijn loopbaan concentreert zich rond ditzelfde thema: nationalistisch conservatisme.
Hazony werd filosoof, bijbelgeleerde en politiek theoreticus. Momenteel is hij voorzitter van het Herzl Instituut in Jeruzalem en medeoprichter van de Edmund Burke Foundation, dat fungeert als gastheer van de NatCon Conference. Hij werkte ooit nauw samen met Netanyahu, maar zijn invloed is vooral buiten Israël van betekenis: als je het denken van de Trump-regering wil begrijpen, moet je het werk van Hazony lezen – aldus Wes Mitchell, voormalig adjunct-staatssecretaris van de Trump administratie voor Europa.[1] Zijn invloed strekt echter verder dan Trump. Zijn nationalistisch conservatisme reist inmiddels de hele wereld over.
NatCon, een mondiale beweging
Het nationalistisch conservatisme kennen we in Nederland vooral van Forum voor Democratie (FvD) en op social media van politieke influencers als Eva Vlaardingenbroek en Raisa Blommestijn. Hoewel zij er in Nederland een behoorlijke aanhang voor vinden, wordt er toch wat lacherig over gedaan. NatCon is niet serieus te nemen. Misschien komt het daarom zo weinig aan bod in de Nederlandse journalistiek.
De nationalistisch-conservatieven maken echter steeds meer deel uit van een wereldwijde beweging met eigen netwerken van denkers en leiders, en bestaat er ook een grote overlap in hun ideologie. Ze delen niet alleen de populistische methode van politiek bedrijven met elkaar. Het gaat dieper dan dat. Hoewel het geen coherente beweging is, verenigen ze zich razendsnel. Ook Geert Wilders hoort bij deze beweging. In Nederland willen journalisten daar nog niet zo aan, want Wilders zou te liberaal zijn. In sociaal-cultureel opzicht is Wilders echter verre van liberaal. Buiten Nederland twijfelen politiek commentatoren dan ook helemaal niet aan de rol van Wilders binnen deze beweging. Zowel Wilders’ methode als zijn ideeën passen naadloos in nationalistisch-conservatieve beweging. Daarom staat Nederland ook in het rijtje van landen die een bedreiging zullen vormen voor de wereldorde, nu het gedachtengoed van Wilders zo’n grote stempel op het Nederlandse beleid drukt.
Wereldwijde samenwerking
Voor de Nederlandse pers lijkt te gelden dat gedachtengoed van individuele politiek leiders volledig overeen moet komen met de oorspronkelijke ideologie, om de link te kunnen leggen met die ideologie. Maar de NatCon-beweging is op zichzelf incoherent, de ideologieën van de afzonderlijke politici of politieke bewegingen zijn op verschillende vlakken uiteenlopend. Dat is het punt echter niet. Het gaat het om de mate waarin de overlap een bepaalde ontwikkeling teweegbrengt, niet of de ideologieën perfect met elkaar overeenkomen. Het gaat niet om de vorm, maar om het effect. Het gaat erom dat politiek leiders over de hele wereld zich met elkaar verenigen juist op de overlap van dit gedachtengoed. De verschillen in ideologie en het respect voor die onderlinge verschillen onder politiek leiders vormen juist de essentie van NatCon.
Wilders zoekt nadrukkelijk de samenwerking met andere politiek leiders met dit gedachtengoed en hij profileert zich er – zeker internationaal – nadrukkelijk mee. Laten we zijn Tweet van 26 januari jongstleden nemen, dat was tijdens de eerste informatieronde van de kabinetsformatie. Hij plaatste toen een cartoon van de omstreden cartoonist Ben Garrison, waar velen aanstoot aan namen vanwege vermeend antisemitisme.
Een cartoon die de indruk van antisemitisme wekt zou Wilders als strijder voor Israël al niet moeten plaatsen, dat is één ding. Deze cartoon gaat echter niet over antisemitisme, integendeel. Het gaat over nationalistisch conservatisme, over het herscheppen van de wereldorde naar de tijd van vóór de Tweede Wereldoorlog. Het gaat om een wereld van – idealiter – zuivere etnostaten. Nationale onafhankelijkheid en zelfbeschikking aan ‘tot slaaf gemaakte volkeren over de hele wereld’.
Yoram Hazony
The Virtue of nationalism, p. 10-11
Tot aan de Tweede Wereldoorlog geloofden velen nog steeds dat het principe van nationale vrijheid de sleutel was tot een rechtvaardige, diverse en relatief vreedzame wereld. Maar Hitler veranderde dat allemaal, en vandaag leven we in de nasleep, waarin een simplistisch verhaal, onophoudelijk herhaald, beweert dat “nationalisme twee wereldoorlogen en de Holocaust heeft veroorzaakt”. En wie zou eigenlijk een nationalist willen zijn als nationalisme betekent dat racisme en bloedvergieten op onvoorstelbare schaal worden ondersteund? Nu het nationalisme zo wordt bezoedeld als de oorzaak van het grootste kwaad van onze tijd, is het niet verwonderlijk dat de oude intuïties ten gunste van nationale onafhankelijkheid geleidelijk zijn afgezwakt en uiteindelijk zelfs in diskrediet zijn gebracht. … De nieuwe wereld die zij [de liberalen] voor ogen hebben, is er een waarin liberale theorieën over de rechtsstaat, de markteconomie en individuele rechten … worden beschouwd als universele waarheden en worden beschouwd als de juiste basis voor een internationaal regime dat de onafhankelijkheid van de nationale staat overbodig zal maken. Met andere woorden, wat wordt voorgesteld, is een nieuw “liberaal rijk” dat de oude protestantse orde, gebaseerd op onafhankelijke nationale staten, zal vervangen. Het is het imperium dat verondersteld wordt ons te redden van het kwaad van het nationalisme.
Het is de basis van het Zionisme van Hazony en daarmee ook de basis van het gedachtengoed van NatCon: dat wereldleiders uit schuldgevoel over de holocaust de grote denkfout maakten dat een verenigde wereld het antwoord zou zijn op ‘dit nooit meer’. De globale hegemonie en internationale samenwerkingsverbanden die daaruit voortkwamen moet worden teruggedraaid. De wereld moet juist bestaan uit soevereine etnostaten. Het tij moet worden gekeerd. De huidige wereldorde moet worden teruggedraaid.
Wilders is NatCon
Het nationalisme waar Hazony mee opgroeide is ‘een principieel standpunt dat de wereld het beste bestuurd wordt als naties in staat zijn hun eigen onafhankelijke koers uit te stippelen, hun eigen tradities te cultiveren en hun eigen belangen na te streven zonder inmenging. Dit in tegenstelling tot het imperialisme, dat vrede en welvaart in de wereld wil brengen door de mensheid zoveel mogelijk te verenigen onder één politiek regime.’ Het nationalisme is een theorie over hoe de politieke wereld geordend zou moeten zijn.
Hazony schreef een boek om zijn ideologie uiteen te zetten (The Virtue of National Conservatism, hier te downloaden), maar Wilders kan het samenvatten in één simpele tweet:
Een aantal overtuigingen verenigen de beweging: woede tegen liberalen, extreme eerbied voor traditie, afschuw over ‘ongecontroleerde immigratie’ en een schijnbare bereidheid om conservatieve, vaak christelijke, waarden aan anderen op te leggen.[2] Dit worden vaak ‘Judeo-Christelijke waarden’ genoemd (ook door Wilders), wat eigenlijk een hondenfluitje is voor witte suprematie. Het Judaïsme en het Christendom zijn namelijk niet één geloof. NatCon zou volgens Hazony juist níet racistisch zijn, want het zou er juist oog voor hebben dat culturen beter tot hun recht komen in hun eigen habitat. De overtuigdheid van witte – voor Zionisten zelfs Joodse – superioriteit, vormt ontegenzeggelijk de basis van dit gedachtengoed. Vaak speelt anti-islamitisch sentiment een belangrijke rol.
Weg met het liberalisme
Kort samengevat is de wereldorde die na de Tweede Wereldoorlog is ontstaan een grote fout (grap, noemt hij het) en moet die worden teruggedraaid. Meer dan wat ook is het nationalistisch conservatisme antiliberaal, tégen de liberale constructie van het Westen.
Welk tij moet gekeerd worden?
Er vond een getijdenverschuiving plaats in de houding ten opzichte van uitingen van nationaal en religieus particularisme. De twee wereldoorlogen hadden Europa een nauwelijks voorstelbare catastrofe gebracht, met de monsterlijke misdaden van de Duitse troepen tijdens de Tweede Wereldoorlog als kroon op het kwaad. En terwijl de naties worstelden om te begrijpen wat er was gebeurd, waren er mensen – zowel marxisten als liberalen – die graag wilden uitleggen dat de oorzaak van de catastrofe de orde van de nationale staten zelf was geweest. … na de Tweede Wereldoorlog vond het eindelijk zijn merkteken. Toen foto’s uit de Duitse vernietigingskampen circuleerden, nam ook de bewering toe dat wat Duitsland had gemotiveerd om alle Joden in de wereld te vermoorden, het ‘nationalisme’ van de Duitsers was geweest.In hun radio-uitzendingen benadrukten de Verenigde Staten en Groot-Brittannië consequent dat het hun doel was om als alliantie van onafhankelijke naties de onafhankelijkheid en zelfbeschikking van nationale staten in heel Europa te herstellen. En uiteindelijk was het het Amerikaanse, Britse en Russische nationalisme – zelfs Stalin had de marxistische prietpraat over ‘wereldrevolutie’ opgegeven ten gunste van een openlijk beroep op Russisch patriottisme – dat het Duitse streven naar een universeel imperium versloeg. … Volgens deze manier van denken was het antwoord op het overweldigende kwaad van het Duitsland uit het nazi-tijdperk het ontmantelen van het systeem van onafhankelijke natiestaten dat Duitsland het recht had gegeven om zelf beslissingen te nemen, en het te vervangen door een overkoepelende Europese unie die in staat zou zijn om Duitsland in bedwang te houden. Of met andere woorden: neem de Duitse zelfbeschikking weg en je zou welvaart en vrede in Europa brengen. Het voorstel dat men in staat zal zijn om Duitsland te “beteugelen” door de nationale staten van Europa te elimineren, wordt vandaag de dag eindeloos herhaald in Europa.waarom zou iemand willen opkomen voor het idee van nationale onafhankelijkheid, als nationale onafhankelijkheid de wereldoorlog en de Holocaust heeft veroorzaakt? … Bovendien heeft de bereidheid van de Verenigde Staten om hun legers voor het grootste deel van een eeuw in Europa te stationeren, ertoe geleid dat vrede en veiligheid naar de Europese naties zijn gekomen zonder dat ze hoefden te investeren in capaciteiten, militair of conceptueel, die in verhouding staan tot de werkelijke veiligheidsbehoeften van landen die grenzen aan Rusland en de moslimwereld. Dit eigenaardige feit – dat Amerikanen de financiële en militaire middelen blijven leveren die nodig zijn om de vrede in Europa te bewaren tegen relatief lage kosten voor Duitsland of Frankrijk – is een onderliggende reden geweest dat Europeanen zo geslagen zijn door de liefde voor het liberale rijk.Europeanen zijn gereduceerd tot de toestand van louter afhankelijkheid, bestaande bij de gratie van Amerikaanse vrijgevigheid. … Als er geen Europese Unie was geweest, geen politieke eenwording van Frankrijk of Nederland met Duitsland, zou de militaire aanwezigheid en bescherming van Amerika in ieder geval de vrede in Europa hebben gegarandeerd. Dit is wat rijken doen. Ze bieden vrede in ruil voor het afzien van de onafhankelijkheid van een natie – inclusief haar vermogen om als een onafhankelijke natie te denken en om volwassen beleid te bedenken en uit te voeren dat past bij het leven van een onafhankelijke natie. … Het resultaat is het politieke landschap dat we om ons heen zien. Van Europa tot Amerika is de protestantse constructie die het Westen zijn buitengewone kracht en vitaliteit gaf, verworpen door stedelijke en goed opgeleide mensen. Degenen die oproepen tot het herstel van de instelling van de nationale staat worden niet langer erkend als degenen die voorstellen dat we de fundamenten van de politieke orde waarop onze vrijheden zijn gebouwd, stevig maken. In plaats daarvan wordt een dergelijk pleidooi opgevat als een voorstel om terug te keren naar de barbarij, naar de slechte oude wereld die in 1945 had moeten sterven.Yoram Hazony in The Virtue of Nationalism, p. 37-38
Hazony erkent zelf dat ‘het tij’ niet zomaar te keren valt en dat zo’n terugdraaiing van de wereldorde lange tijd zal vergen. Dat weerhoudt de politieke opportunisten er echter niet van om een snelle verandering te willen forceren. Dat heeft al geleid tot groteske fantasieën over massamoorden en massadeportaties, grove mensenrechtenschendingen, er werden nieuwe muren opgetrokken en het heeft ook al geleid tot wrede onderdrukking van groeperingen binnen samenlevingen (denk aan de Oeigoeren of moslims in India om maar een paar voorbeelden te noemen). Ernstige oorlogsmisdaden moeten ook aan dat rijtje worden toegevoegd. Zowel Poetin als Netanyahu worden gedreven door hún ideeën van nationalistisch conservatisme.
Hoe je ook over het gedachtengoed denkt en hoe wreed je ook van inborst mag zijn, een wereld waar dood en verderf dagelijkse kost is, is een unheimische plek voor iedereen. Bovendien zal er geen welvaart en welzijn op gedijen. Over haalbaarheid maken de Nationalistisch Conservatieven zich geen zorgen. Dat er echt nergens een plek op aarde is waar je burgers die je niet meer wil kunt dumpen, het doet er niet toe. Ze keren zich hoe dan ook tegen de multiculturele samenleving, hoewel ze goed begrijpen dat die samenleving zo is en blijft. Want hoewel die leiders gezamenlijk optrekken om radicaalrechts gedachtengoed te wereld te laten veroveren, het begin van een antwoord op het vraagstuk hoe ze hun plannen willen bereiken hebben ze niet.
Het tijdperk van de sterke leiders
Het hedendaagse politieke landschap wordt gekenmerkt door een opkomst van sterke leiders over de hele wereld. Deze leiders, zoals Poetin, Trump, Erdogan, Xi, Modi, en anderen, beloven vaak een terugkeer naar een vermeend verleden van nationale grootsheid, gedreven door angst en nationalisme. Gideon Rachman’s “The Age of the Strongman” belicht deze trend en wijst op de gevaren ervan voor de democratie.
Wat deze leiders kenmerkt is hun claim het échte volk te vertegenwoordigen, terwijl ze politiek bedrijven gedreven door angst, nationalisme, ze minachten de rechtsstaat, politieke correctheid en liberale waarden. Ze creëren graag een persoonlijkheidscultus om zichzelf heen. Deze trend zien we zowel in democratische, als in autocratische staten. Ze beloven vaak een herstel van een verloren tijdperk van nationale grootsheid. Hun stijl is populistisch, waarbij eenvoudige oplossingen voor complexe problemen worden gepresenteerd. Eén belangrijke overeenkomst: ze zijn nationalistisch en conservatief, maar politieke commentatoren zijn keer op keer zo verblind door de stijl dat ze in deze leiders een frisse, liberale belofte zien. Volgens Gideon Rachman, tenminste. Hij mag het zeggen, als journalist voor de Financial Times viel hij zelf ook in die valkuil. Poetin, Trump, Erdogan, Xi, Modi, Duterte, Mohammed bin Salman, Bolsonaro, Netanyahu, Johnson, Abiy Ahmed, Orbán, allemaal werden ze door westerse politiek commentatoren eens gezien en gepusht als (liberale) belofte.
Hazony over een wereldorde gebaseerd op onafhankelijke naties zoals in de Hebreeuwse Bijbel (klik om uit te vouwen).
Het idee dat de politieke orde gebaseerd zou moeten zijn op onafhankelijke naties was een belangrijk kenmerk van het oude Israëlitische denken, zoals weerspiegeld in de Hebreeuwse Bijbel (of “Oude Testament”). En hoewel de westerse beschaving gedurende het grootste deel van haar geschiedenis werd gedomineerd door dromen van een universeel rijk, heeft de aanwezigheid van de bijbel in het hart van deze beschaving ervoor gezorgd dat het idee van de zelfbepalende, onafhankelijke natie keer op keer nieuw leven werd ingeblazen.
Waarom hecht de bijbel zoveel belang aan de onafhankelijkheid van naties? De wereld van Israëls profeten werd gedomineerd door een opeenvolging van keizerlijke machten: Egypte, Babylonië, Assyrië en Perzië, die elk plaats maakten voor de volgende. Ondanks hun verschillen trachtte elk van deze rijken een universele politieke orde op te leggen aan de mensheid als geheel, aangezien de goden hen hadden gezonden om onnodige geschillen tussen volkeren te onderdrukken en een verenigd internationaal rijk te creëren waarin mensen in vrede en welvaart konden samenleven.
…
Door een einde te maken aan oorlogvoering in uitgestrekte gebieden en hun bevolking in te zetten voor productief landbouwwerk, waren imperiale machten in feite in staat om miljoenen mensen een relatief betrouwbare vrede te brengen en een einde te maken aan de dreiging van hongersnood. Het is dan ook niet verwonderlijk dat de keizerlijke heersers van de oude wereld het als hun taak beschouwden, in de woorden van de Babylonische koning Hammurabi, om ‘de vier windstreken van de wereld tot gehoorzaamheid te brengen’. Die gehoorzaamheid maakte redding van oorlog, ziekte en hongersnood mogelijk.
…
[D]e Bijbel is ontstaan uit een diepgewortelde oppositie tegen dit doel. Voor Israëls profeten was Egypte “het huis van slavernij”, en zij spaarden geen woorden om het bloedvergieten en de wreedheid te betreuren die gepaard gingen met de keizerlijke verovering en met de keizerlijke manier van regeren, het gebruik van slavernij en moord en de onteigening van vrouwen en eigendommen. Dit alles, zo betoogden de Israëlitische profeten, kwam voort uit de afgoderij van Egypte – uit zijn onderwerping aan goden die elk offer zouden rechtvaardigen zolang het de uitbreiding van het keizerlijke vrederijk bevorderde en de productie van graan op maximale capaciteit hield.
Het is in de Bijbel dat we de eerste duurzame presentatie vinden van een andere mogelijkheid: een politieke orde gebaseerd op de onafhankelijkheid van een natie die binnen beperkte grenzen leeft naast andere onafhankelijke naties. De bijbel propageert systematisch het idee dat de leden van een natie elkaar als “broeders” moeten beschouwen, en de Mozaïsche wet bood de Israëlieten een grondwet aan die hen zou samenbrengen in wat tegenwoordig een nationale staat zou worden genoemd. … De koningen en profeten moesten gekozen worden uit hun eigen broeders. Bovendien stelt Mozes grenzen voor Israël en instrueert hij zijn volk om hun handen af te houden van het land van naburige koninkrijken. Door de hele Bijbel heen zien we dat het politieke streven van de profeten van Israël niet een imperium is, maar een vrije en verenigde natie die in gerechtigheid en vrede leeft te midden van andere vrije naties.
De Bijbel legt dus een nieuwe politieke opvatting op tafel: een staat van één enkele natie die verenigd is, zichzelf bestuurt en niet geïnteresseerd is in het onder zijn heerschappij brengen van zijn buren. Deze staat wordt niet geregeerd door buitenlanders die verantwoording verschuldigd zijn aan een heerser in een ver land, maar door koningen en gouverneurs, priesters en profeten uit de gelederen van de natie zelf – individuen die juist om deze reden worden verondersteld beter in staat te zijn om in contact te blijven met de behoeften van hun eigen volk, hun ‘broeders, ” inclusief de minder bedeelden onder hen.
Het is belangrijk op te merken dat de opvatting van de Israëlieten over de natie niets te maken heeft met biologie, of wat wij ras noemen. Voor bijbelse natiën hangt alles af van een gedeeld begrip van geschiedenis, taal en religie dat van ouders op kinderen wordt doorgegeven, maar waar ook buitenstaanders zich bij kunnen aansluiten.
Uit: The Virtue of Nationalism, pagina 13-14
Hoewel de voortekenen er altijd waren, misten commentatoren steevast de autocratische en tirannieke eigenschappen die deze leiders dreven. Hun harde taal, hun ogenschijnlijke daadkracht en hun durf om de regels te willen buigen om ‘het gedaan te krijgen’, het sleept niet zelden ook politiek commentatoren mee. De ophef die deze politici creëren verkoopt ‘het nieuws’ niet alleen (en brengt zodoende dus geld in het laatje), het brengt ook sensatie in het werk. Persoonlijke vooroordelen over problemen in de samenleving en de belofte van verandering en democratische vernieuwing kunnen ook een rol spelen. Kijk naar Nederland. Het zijn de radicaalrechtse partijen die zich mogen verzekeren van veel media-aandacht, waardoor de ene na de andere nieuwe partij ineens grote verkiezingswinsten behaalt. Andere kleine partijen die meer gematigd zijn, krijgen nauwelijks aandacht.
Het is de schuld van de media. En dat is echt zo.
De media maken deze leiders groot. Journalisten en commentatoren doen dat zonder gedegen analyse van die leiders en hun partijen. Zo wordt in Nederland de wereldwijde samenwerking tussen al die sterke leiders – die bijna allemaal in meer of minderen mate nationalistisch conservatief zijn – gebagatelliseerd of volledig over het hoofd gezien. Het is voor onze politiek commentatoren vooral een opwindend tijdperk met veel roering in het politieke en publieke debat. Gouden tijden voor commentatoren en opiniemakers ook. Zonder er ook maar een academisch onderzoek op na te slaan en het ideologische plaatje te overzien, promoten ze dergelijke politici en partijen als een belofte. Zo zijn de media de wegbereiders voor verandering.
Nergens waar deze sterke leiders aan de macht zijn gekomen hebben ze iets goeds gebracht. Lees The Age of the Strongman van Gideon Rachman. De voortekenen en de waarschuwingen waren er altijd al. Het blijken iedere keer weer, stuk voor stuk autoritaire leiders te zijn, met een sterke antiliberale inslag. In Nederland geldt dit zowel voor de PVV als voor VVD, NSC en BBB. De leiders van die partijen zijn ook zonder uitzondering autoritair, met tirannieke trekken. Ze gedijen op het zaaien van verdeeldheid, intimidatie van wetenschappers, columnisten en burgers. De wens om rechten van burgers te beperken ligt bij hen steeds vaker voor op de tong. Het welzijn van burgers en harmonieus samenleven, het bevorderen van debat en de bescherming van onze rechten, staat op geen van hun agenda’s. Van volproppen met pesticides tot het blokkeren van antidiscriminatiewetten, het is ongezondheid en ongelijkheid wat de klok slaat.
De opkomst van deze autoritaire leiders vormen een bedreiging voor de fundamentele waarden van vrijheid, democratie en mensenrechten. Het kan ernstige gevolgen hebben voor de stabiliteit, welvaart en vrede, zowel op nationaal als internationaal niveau. Een wereldwijde samenwerking tussen dit soort leiders zal niet direct welk tij dan ook keren, maar het zal veel schade berokkenen. Zowel binnen, als tussen naties. Dat doet het nu immers al.
Nederland gaat gaga
Nederland staat in dat rijtje van landen die ‘gaga’ gaan voor het nationalistisch conservatisme. Internationale commentatoren zien het gelukkig wel. Helaas is Nederland al zo erg naar binnen gericht, dat kennis van buiten – of zelfs van de eigen academici, niet doordringt tot de politieke redacties. Weet wat je doet. Deze beweging is antiliberaal, antiglobalistisch, vooral anti-moslim maar in bredere zin anti-migrant. Witte superioriteit staat voor velen van hen centraal in hun denken. Ze zijn nationalistisch, conservatief, autoritair. Zij staan niet voor vrede, maar voor een radicale kering van het tij. Iets wat volgens een van de belangrijkste denkers achter die ideologie zelf niet eens mogelijk is.
Het leidt tot haat, verdeling en bloedbaden wereldwijd. Je hoeft maar naar Oekraïne en Gaza te kijken om te zien wat de consequenties zijn. In Rusland noemen ze het Geschiedenispolitiek, in Israël Zionisme. De basis is hetzelfde. Geen internationale verantwoording meer hoeven afleggen, de natie bepaalt zelf hoe het oorlog voert. Het is doorvechten tot er een winnaar of verliezer is. Geen VN, geen NAVO, geen EU, geen internationaal recht meer, maar alle natiestaten voor zich en ieder zijn eigen God. Je hoeft geen Einstein te zijn om uit te kunnen rekenen dat dit uiteindelijk tot hevige en langdurige oorlogen gaat leiden, dat deed het altijd al. Binnen en buiten die natiestaten. Want wie bepaalt wat een natuurlijke orde of onderverdeling is? Tot waar precies moet de klok worden teruggedraaid? Dat zal allemaal opnieuw bevochten moeten worden. Niet met ouderwetse veldslagen, maar nu met moderne wapens.
We moeten naar de toekomst, niet naar het verleden
Denk goed na wat je doet voordat je gaga over radicaalrechts gaat. Alle geitenpaadjes worden door de formerende partijen al verkend, ze zijn allen antirechtstatelijk, antiliberaal en steeds meer antidemocratisch. Rechten worden al op grote schaal geschonden, ondanks die sterke democratie van ons. Iedere week kunnen we daar nog iets bij optellen: de roep om het demonstratierecht in te perken, discriminerende algoritmes, meer surveillance, de inzet van AI, gezichtsherkenning, meer bevoegdheid voor de veiligheidsdiensten. Overal worden zwarte dozen neergezet. De rechtsstaat raakt niet in gevaar, die is al ernstige schade toegebracht. Het gaat met een adembenemende snelheid.
Onze politiek commentatoren moeten die rode pet afzetten en afstemmen op een andere golflengte: die van de samenleving die nu eenmaal multicultureel is en zal blijven. NatCon is hier en is hier even absurd en destructief als in Amerika. Macron zei: ‘Wat ons land nodig heeft, is het herontdekken van een voorliefde voor de toekomst, in plaats van een morbide fascinatie voor een twijfelachtig verleden.’ Zo is het ook voor Nederland. En let vooral heel goed op de VVD. Die partij doet waar Hazony zo enthousiast van wordt. Met recht. Partijen als de VVD van Yeşilgöz zijn vele malen gevaarlijker dan de PVV.
Verwijzingen
[1] Gideon Rachman. The Age of The Strongman: How the Cult of the Leader Threatens Democracy around the World (pp. 151-152). Random House. Kindle Edition.
[2] Andy Beckett. I went to the NatCon conference expecting sinister exuberance. But all I found was doom and gloom. The Guardian. 19 mei 2023.
Het was een ijzersterk beeld dat BBB voorvrouw Van der Plas op Twitter plaatste tijdens het formatiedebat van afgelopen woensdag. Een meme van een blah-blah-blatende minion schreeuwde je in het gezicht, nog voordat je haar klagerige bericht had kúnnen lezen. Van der Plas klaagde verontwaardigd: hoe kón Timmermans de PVV zomaar uitmaken voor Minions? Zo disrespectvol.
Haar opwinding was zo oprecht, dat ze zelfs vergat haar favoriete toverwoord ‘dedain’ in te zetten. Verbolgen was ze. Een overduidelijke breuk met haar imago van sterke, no-nonsense kroegtijger die ze normaliter in de media probeert neer te zetten. Iemand die wel kan tegen een plaagstootje of een treiterij. Iemand die graag uitdeelt en ook wel wat kan incasseren. Haar reactie was out of character.
‘Politiek is framing’, het is een van mijn favoriete Wilders citaten. Hij is er de grote meester in. ‘Goede debater’, wordt dat door de pers ook weleens genoemd. Het zijn gewoon oneliners en beledigingen, goed getimed en goed ingezet, zonder enige inhoud, maar hij won er jarenlang de journalistiek mee voor zich in. En via de media ook het grote publiek. Hij durfde het allemaal tenminste te zeggen.
Ook Wilders zelf stond tijdens dat debat met zijn mond vol tanden. ‘Als dit het niveau is…’, stamelde hij wat. Maar aan zijn lichaamshouding was af te lezen dat hij geen weerwoord had op deze onverwachte aanval. ‘Met twee vingers in de neus,’ plaatste hij op X, met een filmpje van zijn debat met Timmermans, waaruit zou moeten blijken dat hijzelf de grote winnaar was. Als bemoedigend schouderklopje kreeg hij van zijn trollenleger de duimpjes nog wel omhoog. Maar hij had verloren, met armlengte afstand. Daarom heeft Wilders een hekel aan Timmermans. Hij kan niet tegen hem op. Geweeklaag was het resultaat. Daar stonden ze dan, de bully’s van het schoolplein. Huilie huilie te doen.
Nu de bully’s zelf een kabinet moeten gaan vormen, moeten ze zich toch wat meer aan gedragsregels houden en dat wringt. Ze zijn nu zelf gebonden aan fatsoen. En deugen. Dat plaatst hen in het defensief, waar ze geen woorden aan kunnen geven zonder terug te kunnen vallen op ordinair taalgebruik en kwetsende krachttermen. Ineens zijn woorden als ‘schandalig’, ‘walgelijk’ en ‘verschrikkelijk’ niet meer toereikend om hun positie te beschrijven. En hun vocabulaire is niet rijk genoeg om scherp terug te kunnen sturen naar hun eigen inhoud, zo ze die hebben.
Het zijn simpele trucjes die ik graag samenvat als de ‘Ben Shapiro methode’. In zijn boekje How to debate a leftist and destroy them, geeft Shapiro een paar gouden vuistregels waarmee ieder debat gewonnen zou kunnen worden. Leg continu inconsistenties bloot, dwing je opponent om een antwoord te geven, roep ‘ad hominem’ zo vaak je kan, zet ze altijd in het defensief want daar zijn ze niet in hun comfort zone, kom niet voor anderen op, heb niet teveel principes wat personen betreft maar focus je op ideeën. Dus wie het ook is en wat ze ook hebben gedaan, hebben ze een argument dat in je straatje past, dan gebruik je dat gewoon. Als je op X zit, dan ken je dit gedrag wel. De twee- of vierluikjes, extreemrechts dat een soort saamhorige club vormt waar de meest idiote figuren alsnog duizenden retweets kunnen verwachten, maakt niet uit wie het is. Als er maar kwetsende dingen in staan, het woordje ‘walgelijk’ en ‘alles moet kapot’ dan vliegen de retweets hen om de oren. En het belangrijkste: frame het debat. Neutraliseer de buzzwords.
Het is een uiterst vervelend en zelfvoldaan boekje maar eerlijk is eerlijk, die methode werkt wel. Zo heeft extreemrechts zijn eigen frames en buzzwords gevonden die heel effectief en treffend zijn. De term ‘deuger’, bijvoorbeeld, is steeds ijzersterk ingezet. Als mensen echt rechtvaardig willen zijn, stellen ze ook hun eigen zienswijze(n) ter discussie. ‘Kijk, wij hebben tenminste wel kritiek op onze eigen politici,’ zeggen ze dan trots. Terwijl ze precies doen wat er door hun opponenten van hen verwacht wordt. Ze beperken hun eigen invloed en geven het debat uit handen. Zo zijn er nogal wat mensen not done in hun ogen, die zullen ze nooit versterken, want daar willen ze niet mee geassocieerd worden. ‘Ik ben het nooit met hem eens, maar…’ Je kent het wel. Hun eigen imago gaat boven alles. Je moet je nooit verlagen tot het niveau van de ander. Erboven staan. De andere wang toekeren. Toeschietelijk zijn en vooral niet uit je slof schieten. In keurige bewoording jezelf af laten drogen en het strijdtoneel de rug toekeren. Met opgeheven hoofd. Zelfs woorden als ‘deuger’ of ‘linksmens’ kon mensen weer terug in hun hok laten kruipen.
Het is een te ver doorgeslagen interpretatie van beschaving. Als het netjes klinkt, is het beschaafd. Maar beschaving is niet per se keurig. Voor beschaving moet je soms knokken en niet met je koektrommeltje naar de bully lopen in de hoop dat hij jou over zal slaan. Als het een straatgevecht is, moet je bereid zijn te knokken. Bijt van je af. Smeed allianties. En ga niet zitten heulen met de vijand omdat je iedereen te vriend wil houden. Politiek is strijd en wie niet strijdt, kan zomaar de beschaving verliezen. Timmermans lijkt dat te hebben begrepen. Hij is nog zoekend, maar hij wordt er steeds sterker in. Hij heeft echter wel een grote handicap. Zijn achterban. Want moet hij zich nou wel tot dat niveau verlagen? Is beledigen wel de manier? Ze moeten er nog aan wennen, blijkbaar.
Als Timmermans sterk genoeg is om zijn eigen achterban te weerstaan en bereid is zichzelf in dat proces eventueel te offeren, kan hij het van Wilders winnen. Zo’n lange formatieperiode biedt een enorme window of opportunity om het tegenoffensief in te zetten. Wilders moet formeren, dat is een zwakke plek waar je hem best op mag raken. Dat zou hij zelf ook doen. Politiek is framing. Maak gebruik van zijn eigen spelregels.
Tijdens de formatie is Wilders toch een beetje de premier van alle Nederlanders. Mocht het daadwerkelijk tot een kabinet Minions I komen, dan zal Wilders – ook al wordt hij het zelf niet – altijd de inofficiële premier zijn. Dat vraagt van hem een groot offer. Hij zal zelf gebonden zijn aan fatsoen. En deugen. De boodschap van zijn kiezers is duidelijk: een aanzienlijk deel van hen stemde niet op Wilders, maar op Milders. Iemand die zich kan inhouden en die zijn radicale ideeën overboord zal gooien. Hij zal zich op de inhoud moeten toeleggen en is als kabinetslid in het defensief. Hij heeft coalitiepartners waar hij rekening mee moet houden. Dat is volledig buiten zijn comfortzone. Hij kan het ook niet. En dan zit hij ook nog eens opgescheept met een club volkomen incapabele PVV-Kamerleden waar hij constant op zal moeten letten.
Wilders staat in een zeer kwetsbare positie. Van der Plas ook en die heeft meer te verliezen dan Wilders, want de laatste is het alleen om zijn eigen zetel in de Kamer te doen. Het is nu of nooit. Zo’n politiek van framing verliest vanzelf ook weer zijn kracht, ieder wapen wordt op den duur bot. Dan gaat het hopelijk vanzelf – of met een beetje hulp – weer om de inhoud. Om de beschaving te beschermen, zal je soms eens onbeschaafd moeten zijn. Minions. Het is een blijvertje.
Bij ons om de hoek staat inmiddels al twee maanden een grote paal met bewakingscamera, afgebakend met schotten. Onlangs is er (tot tweemaal toe) een aanslag gepleegd op een woning. De woning is door de gemeente tijdelijk ‘gesloten’ (ofwel: de bewoner moet er tijdelijk uit) en met de camera – die de hele straat in beeld brengt – moet er weer iets van ‘veiligheid’ in de buurt terugkeren. Ik moest het uit de krant vernemen, want een briefje in de brievenbus was blijkbaar teveel moeite en ook is het ons omwonenden niet duidelijk gemaakt tót wanneer die surveillance daar noodzakelijk (of geoorloofd) zou zijn. De surveillance strekt in mijn geval inmiddels tot aan mijn voordeur. Als ik de cameradeurbellen niet meereken, want daarmee kan je gewoon in mijn huis naar binnen kijken en ons nog beluisteren ook.
Waar word je tegenwoordig níet meer in de gaten gehouden? Camera’s overal in de openbare ruimte, niemand die meer precies weet welke gegevens digitaal aan elkaar gekoppeld zijn en welke instanties wat precies over je weten, met welke algoritmes en welke vooroordelen je door geautomatiseerde processen op je integriteit getoetst wordt. Zelfs voor iedere kleine boodschap die je doet of elk ommetje, moet je je ID-kaart op zak hebben.
Vertrouwd met wantrouwen
Een gesprek met jonge mensen, allemaal van de generatie na de aanslagen van 9/11, geeft een schokkende inkijk in het mensbeeld dat daaruit geboren is. Zij groeiden op in die surveillancestaat, ze weten niet beter. Het idee dat er níet overal camera’s zouden hangen, beangstigde hen stuk voor stuk. Niet vanwege angst voor terroristische aanslagen, dat maakten zij helemaal niet mee. Ze konden zich niet voorstellen hoe een samenleving zónder al die maatregelen veilig zou kunnen zijn, omdat mensen niet te vertrouwen zijn. Alle surveillancemaatregelen moeten blijven, omdat ‘iedereen anders maar van alles zou kunnen doen’. Het is goed als de overheid burgers 24/7 kan controleren en doorlichten. Bottomline: medeburgers zijn niet te vertrouwen. Zonder constante monitoring, is anarchie onvermijdelijk, zo is hun inschatting.
De overtuiging dat mensen automatisch zouden vervallen in onwettig gedrag als zij niet constant in de gaten gehouden worden, getuigt van een zeer wantrouwend mensbeeld. En dat is eigenlijk hoe je de ontwikkeling van de Nederlandse cultuur van na 9/11 kunt typeren: wantrouwen is de norm geworden. Niet uit grimmigheid, niet vanwege haatdragende motieven, niet vanuit slinksheid, maar omdat wantrouwen inmiddels eerste natuur is. Continu aanwezige externe controle is noodzakelijk om onze medeburgers op het rechte pad te houden. Ergo: schuldig, nog voordat je iets hebt kúnnen doen.
Dit is het resultaat van 25 jaar extreemrechtse politiek die de samenleving niet alleen hevig verdeeld heeft, maar burgers zodanig tegen elkaar heeft opgestookt, dat wantrouwen geïnternaliseerd is. Maar als burgers elkaar ervan verdenken niet te vertrouwen te zijn, zijn ze dat dan eigenlijk zelf wel? Hebben zij überhaupt sociale regels geïnternaliseerd? Als die externe controle als levensnoodzaak wordt gezien, zijn burgers dan nog wel bereid om het systeem te blijven controleren? Hoe ver mag de overheid eigenlijk gaan voordat burgers nog aan de rem durven te trekken? Is privacy nog een mensenrecht? Hoe zit het met de praesumptio innocentiae, dat is zeker een mensenrecht maar lijkt (althans, buiten de rechtszaal) al niet meer te bestaan: dat eenieder voor onschuldig dient te worden gehouden tot het tegendeel is bewezen. En als we sociale normen niet meer internaliseren, kunnen we dan eigenlijk nog wel van beschaving spreken?
Blind voor mens en recht
Het onlangs verschenen parlementaire rapport Blind voor Mens en Recht, waarin de parlementaire onderzoekscommissie naar het toeslagenschandaal op zoek gaat naar de reden waarom het zo fout heeft kunnen gaan, geeft een schokkende kijk op het Nederland van nu. De commissie wijst niet alleen de verantwoordelijke kabinetten als schuldige aan, maar ook de Tweede Kamer en de media. En burgers, zouden we daar eigenlijk aan toe moeten voegen.
Burgers stemden op die politici, burgers kwamen er niet tegen in protest, grote getalen burgers bleven op die partijen stemmen ook toen al duidelijk was wie ervoor verantwoordelijk waren. Burgers stemden op partijen die ‘systemen optuigden die hen aanvallen’, waarvan niemand weet hoe ze precies werken en wie er op welk moment slachtoffer van kan worden. En tenslotte werden er ook burgers journalist of ambtenaar, of politicus. Het toeslagenschandaal is een aanklacht tegen de staat van onze samenleving. Het gaat over ons allemaal.
‘Meer nog dan de reconstructie van een of meerdere schandalen is dit een zelfzoektocht naar hoe politieke overtuigingen systemen hebben opgetuigd die burgers aanvallen.’
Nog meer tekenend voor de staat van onze samenleving, is het uitblijven van enige echte reactie of shock over de uitkomsten van het rapport. Een ongenadig fraudebeleid dat mensen vermorzelde, onmogelijke boetes, foutjes werden bestraft als fraude en zelfs mensen die helemaal niets verkeerd hebben gedaan werden vermalen door de overheid. Het is inmiddels jaren geleden dat dit bekend werd en het kabinet Rutte III er ontslag voor moest nemen. Van ongeloof onder de bevolking kan geen sprake meer zijn. We spreken er schande van, maar toch wil niemand dat het fraudebeleid linea recta wordt geschrapt. Waar rook is, is vuur, zo is bij velen de gedachte. Dat is ook de reden waarom uithuisgeplaatste kinderen nog niet terug zijn bij hun ouders. Er zal wel meer spelen. De overheid doet dat niet zomaar. Schuldig, ondanks bewezen onschuld. Wind er geen doekjes om: velen hebben dezelfde onderbuik als Henk Kamp.
Het verraderlijke addertje onder het gras is natuurlijk dat burgers altijd denken dat de ander niet te vertrouwen is. Zijzelf zullen nooit ten prooi vallen aan oneerlijk overheidsbeleid. Maar waar discriminatie eenmaal de norm is, verschuift die vroeg of laat ook van de ene naar de andere bevolkingsgroep. Dat zag je bij de toeslagenaffaire, dat zie je aan de surveillance, dat zie je aan alle controlemechanismen waar de overheid inmiddels over beschikt. En hóe we gecontroleerd worden, het is een black box waar niemand vat op heeft. Vorige week werd bekend dat ook bij DUO discriminerende algoritmen werden gebruikt. ‘Indirect’ natuurlijk: ‘Ik dacht gewoon: ik pak je,’ zei oud-handhaver Helma over Marokkaanse studenten die ze verdacht van frauderen. Maar minister Dijkgraaf noemde het indirecte discriminatie, dus is het indirect. Maar niet echt natuurlijk. ‘Ze zullen het er wel naar gemaakt hebben’. Velen hebben namelijk dezelfde onderbuik als Helma.
Die onderbuik van Henk en Helma, die blijken die geautomatiseerde controlesystem van de overheid dus ook te hebben. En ze houden ons constant in de gaten. We worden stiekem geprofileerd, hoewel dat volgens het Europese Hof niet mag. Het politieke klimaat van de afgelopen 25 jaar heeft ons naar dit punt geleid waarop we alles accepteren, zolang de overheid ons maar continu monitort. Het rapport Blind voor Mens en Recht legt terecht de zere vinger op de invloed van Geert Wilders en zijn PVV op het politieke landschap. Maar het is niet Wilders alleen. De PVV gaf gedoogsteun aan kabinet Rutte I dat het ongenadige fraudebeleid introduceerde, maar het waren andere politieke partijen die het bleven doorvoeren en uitvoeren. CDA en VVD. En daar moeten we het over hebben.
Ons onderzoek toont aan dat we … moeten stoppen AI-fouten te zien als een technologisch probleem. Het is een politiek probleem. Wat moet worden opgelost is niet een technologische bug in het systeem, maar de systemische ongelijkheden die deze systemen in stand houden.
In kabinet Rutte II was ook de PvdA bij dit beleid betrokken. Met het aftreden van Asscher hebben zij schuld betoond. Het CDA is inmiddels afgestraft door haar achterban, maar de VVD blijft brandschoon. Terwijl de VVD nou juist het grootste probleem van de Nederlandse samenleving is. Het politieke beleid van de VVD heeft niet alleen burgers vermorzeld, maar vervormd. Het heeft de cultuur omgevormd van één van vertrouwen, naar diep wantrouwen. Waarom we het daar nu echt over moeten hebben? De samenleving is geradicaliseerd onder het politieke beleid van de VVD. Dat is juist nú belangrijk, omdat we steeds meer in de greep raken van artificial intelligence. Geautomatiseerde discriminatie. En dat levert echt grote gevaren op, voor iedereen.
Wie is er nog verantwoordelijk als je kunstmatige intelligentie de schuld kan geven? Wie kan het ontrafelen? Wie is er dan nog verantwoordelijk voor beleid? En wie zegt dat jij zelf niet op een dag in zo’n algoritme verstrikt raakt? We moeten het nú over de VVD hebben, omdat we in een situatie zijn geraakt waarin burgers beschermd moeten worden voor de overheid, maar zich daartoe nergens kunnen wenden. We moeten het er nú over hebben, omdat de VVD niet stopt met radicaliseren, totdat de samenleving er een halt toe roept.
Waarom de VVD geen gematigde partij (meer) is
Het zou een artikel op zich opleveren om in kaart te brengen hoe vaak VVD ministers besluiten van de rechter naast zich neer hebben gelegd, of de wet hebben overtreden zonder er bij te blikken of te blozen. Deze week nog, besloten VVD minister Yeşilgöz (J&V) en VVD staatssecretaris Van der Burg vast te houden aan een omstreden aanpak voor ‘overlastgevende asielzoekers’, hoewel de politie het niet wilde uitvoeren uit angst voor etnische profilering en de rechter oordeelde dat er onvoldoende wettelijke grondslag voor bestond. Na kritische berichtgeving in de media zag Van der Burg er dan toch van af, maar de intenties van deze bewindspersonen zijn duidelijk.
De VVD wilde een gezinsherenigingsstop die door het ministerie J&V werd afgeraden en waar de rechter uiteindelijk een stokje voor heeft moeten steken. De VVD liet kabinet Rutte IV vallen op leugens over ‘nareis op nareis op nareis’ van migranten. De VVD voerde campagne met leugens over migratie. Het veroorzaakte een opvangcrisis, waardoor vluchtelingen in Ter Apel op stoelen moesten slapen of in de buitenlucht. Zoveel had de VVD ervoor over om vluchtelingen tot zondebok te maken. Dat niemand zich ooit heeft afgevraagd hoe het in hemelsnaam mogelijk is dat Nederland niet eens een paar tenten kan verstrekken, is een raadsel.
De voorbeelden zijn te talrijk. De reactie van Rutte, van Henk Kamp en van de hele VVD op het rapport Blind voor Mens en Recht is echter voldoende illustratief. Ze zagen er niets verkeerds in, ze zouden het zo weer doen en verder viel er een oorverdovende stilte. Burgers hebben zichzelf gedood om wat hen is aangedaan, kinderen werden uit huis geplaatst, de problemen zijn niet opgelost, mensenlevens zijn vermangeld, kinderen kregen een oneerlijke start, hen werd liefde, steun en een toekomst ontzegt. De VVD zwijgt. Intussen draaien de algoritmes door. Daar valt geen gematigdheid aan te ontdekken. Het is extreem. In alle opzichten.
De VVD houdt de PVV in toom
Al jaren wordt vergoelijkend beweerd dat Rutte steeds meer denkbeelden en retoriek van Wilders overneemt, om die laatste ‘op afstand te houden’, of zo de PVV in te kapselen. Alsof het een nobele daad is, in het belang van de samenleving. Maar Wilders is een product van de VVD, niet andersom. Hij werd politiek geschoold door Bolkestein. Rita Verdonk was van de VVD. Henk Kamp was ook in de tijd dat Wilders bij de VVD zat al aan de rechtser-dan-rechtse vleugel van de VVD. Rutte zelf was ook een van Bolkesteins tovenaarsleerlingen.
Dat Rutte steeds rechtser werd, was niet vanwege nobele motieven, maar vanuit overtuiging en partijpolitiek binnen de VVD. Als staatssecretaris zette hij aan tot rassendiscriminatie, zo oordeelde de rechtbank. Al dat extreemrechtse gedachtengoed, zit diep in de gelederen van die partij. Al sinds Bolkestein. Wilders maakte zichzelf onmogelijk, maar die had het anders misschien ook wel tot het partijleiderschap geschopt. De VVD is zo ver opgeschoven naar Wilders, dat er nauwelijks nog verschil zit tussen beide partijen. Het duidelijkste verschil is dat de VVD nog altijd als een nette partij gezien wordt, terwijl de PVV de verwerpelijke reputatie behoudt. Bij het informatiedebat van 14 februari jl. bracht Esther Ouwehand (PvDD) onder woorden wat we allemaal onder ogen moeten zien: De rechtsstaat was onder Rutte al niet veilig. Zijn opvolger Yeşilgöz wil nog veel minder rekenschap afleggen.
Wilders is een product van de VVD
De overstap van kiezers van de VVD naar de PVV was slechts een kleine: het antimigranten sentiment was voor hen voorheen juist – tezamen met de hypotheekrenteaftrek – een belangrijke reden om VVD te stemmen. Bij Wilders is het vooralsnog retoriek, de VVD doet het gewoon, al jaren. De VVD is niet veel minder radicaal dan de PVV en ook de VVD heeft plannen in het verkiezingsprogramma staan die niet voldoen aan de minimumeisen voor rechtsstatelijkheid. Yeşilgöz en Hermans hebben de aanval ingezet op de vrije meningsuiting en het demonstratierecht. Dat is zo antiliberaal als maar kan. Zolang de VVD nog als nette partij wordt aangeduid en het acceptabel blijft om op die partij te stemmen, blijft Nederland een extreemrechts land. Een land waar wantrouwen de norm is, waar burgers vermangeld zullen blijven worden, waar we met leugens, list en bedrog worden geregeerd. Verdeel en heers. Dat is de VVD.
Jonge mensen zijn opgegroeid in zo’n samenleving. Wantrouwen is onderdeel van hun DNA. Zij zijn de leiders van de toekomst, de agenten, de advocaten, rechters, politici, ambtenaren en burgers. Gewapend met AI, dus niet verantwoordelijk en zonder geïnternaliseerde positieve normen (ofwel: gewetenloos), maar opgegroeid met normalisering van discriminatie, racisme, xenofobie, moslimhaat en onaantastbare macht, doet dat je voor de toekomst vrezen. Als je de meetlat langs onze grondwettelijke mensenrechten legt, is er geen enkele objectieve maat waarmee je de VVD nog gematigd kunt noemen.
Fear begins with things we fear, but over time, with enough repetition and expanded use, it becomes a way of looking at life.
De VVD is antiliberaal en extreemrechts. Het is een politiek taboe om dat niet uit te mogen spreken. Niet de definities zijn niet meer toereikend, maar ons gedrag en denkbeelden. Wíj passen er niet meer in. Omdat we blind zijn geworden voor mens en recht. Omdat de norm zo ver is opgeschoven, dat we er allemaal (ook al is het deels) in zijn gaan geloven. Fabels zijn feiten geworden. Omdat we te vertrouwd zijn geraakt met wantrouwen. En omdat we te laf zijn om ons uit te spreken, omdat de agressie die er op volgt niet mals is. Maak gebruik van de vrije meningsuiting zolang die er is. Dat is nú nodig, want nu is het nog mogelijk om mensen verantwoordelijk te houden. Onze grondwettelijke mensenrechten zouden onze sociale normen moeten vormen, niet de politieke werkelijkheid. Het zou een sociale norm moeten zijn om je uit te spreken tegen partijen die onze mensenrechten schenden. Want als we dat niet meer doen, kunnen we dan nog wel van beschaving spreken?
NB: Dit stuk begin ik met een gesprek en neem dat als illustratie van ontwikkelingen in de samenleving. Dat is een methode die een antropoloog kan gebruiken, om een probleem met behulp van casuïstiek of een voorbeeld aan te kaarten. Het gaat echter om een bredere ontwikkeling die ik waarneem, niet slechts om deze casus. Het is een methode, geen ‘anekdotisch bewijs’.
Gewaagd zou je het kunnen noemen, dat de nieuwskanalen van de T. – en ook Geen Stijl – gezamenlijk een lispelcampagne tegen Pieter Omtzigt begonnen. En dat slechts twee dagen nadat in het AD vernietigende getuigenissen werden gedaan over het schrikbewind bij Omroep WNL. Waaronder ook getuigenissen van medewerkers die toegeven dat zij propaganda moesten maken voor de VVD (en CDA). Je zou het, in dat licht, schaamteloos kunnen noemen. Of wanstaltig. Maar misschien dekt ‘negatieve propaganda’ de intentie beter. Nu even geen propaganda vóór de VVD, maar tegen Pieter Omtzigt. Wat uiteindelijk toch weer propaganda vóór de VVD is. Blijkbaar is niemand bij Mediahuis, waar De Telegraaf en WNL toe behoren, geschrokken van het vernietigende rapport.
Omtzigt moet aan de kant
Het begon met de Telegraafpodcast van Pim Sedee en Wouter de Winther, waarin de laatste ‘schokkende’ onthullingen deed over het karakter van Omtzigt: die zou bij de informatiegesprekken huilbuien hebben gehad, zijn weggelopen, het zou ‘werkelijk gruwelijk’ geweest zijn aan die tafel. Heel (extreem)rechts Nederland bepleisterde vervolgens al schuimbekkend Twitter vol met anti-Omtzigt tweets en blogs. De inzet: Omtzigt moet het veld ruimen.
Bij RTL talkshow Renze mocht De Winther op zondagavond zijn campagne voortzetten: met televisierecensente Angela de Jong als politiek duider aan zijn zijde ontvouwde De Winther zijn plan waarmee NSC zich van Omtzigt kan ontdoen. Niet helemaal natuurlijk, want als Kamerlid is hij toch fantastisch, maar wel voor de kabinetsonderhandelingen. Aan de talkshowtafel knikten alle koppies instemmend. Omtzigt is niet geschikt als partijleider luidde het oordeel, want hij wil niet regeren met Wilders. Althans, dát zeiden ze niet, maar dat is wel wat ze bedoelden.
Formeren is ook politiek
Omdat Omtzigt niet met Wilders wil regeren, is de formatie in een impasse gekomen. Het is allemaal een beetje lastig, want een principiële keuze tegen de PVV heeft hij niet gemaakt: een kabinet PVV/VVD/BBB wil hij wel gedogen. Het lijkt voor (extreem)rechts moeilijk te volgen. Als Omtzigt geen principieel bezwaar heeft tegen een kabinet waar de PVV deel van uitmaakt, dan moet hij meedoen. Moet. Maar formeren is gewoon politiek. De rol van Omtzigt is ook een politiek spel, zou je denken. Overigens, Yeşilgöz begon ermee. Op de eerste dag dat de partijen samen zouden komen voor de kabinetsformatie, op 24 november 2023, zette de VVD-leider de formatie al op scherp door via de pers snel te laten weten dat de VVD niet in een kabinet zou stappen. Zij verzekerde de gedoogrol voor zichzelf en zette Omtzigt daarmee schaak. Dat was – in strategisch opzicht – toch een meesterlijke zet. De grootste fout van Omtzigt, is dat hij niet direct liet weten zich niet in deze rol te laten duwen. En zichzelf er daarna ook niet meer uit wist te trekken.
“Die ochtend kregen wij, en alle redacties, een appje van de voorlichting van de VVD of we op een bepaalde plek, bovenaan de roltrap van het Kamergebouw wilden staan, want daar zou Dilan Yesilgöz komen en die had een mededeling voor ons.” Arjan Noorlander (zie video)
Omtzigt wordt al 3 maanden gemangeld
Op Twitter is niet Wilders en ook niet Yeşilgöz – maar Omtzigt al sinds de start van de kabinetsformatie dagelijks trending topic. De druk op hem is al 3 maanden niet aflatend. Dat zoveel druk tot implosies en exploderende woede kunnen leiden, het is allerminst vreemd. Bovendien, Yeşilgöz stond ook om niets met tranen in haar ogen en intimideerde daarnaast ook nog een columniste, Van der Plas vloog het hele emotionele spectrum over met intimidaties, woede, steun voor terreurboeren en tot overmaat van ramp droeg ze in het parlementsgebouw haar shirt ook nog eens binnenstebuiten. De stress kwam iedereen, behalve bij Wilders, zichtbaar uit de oren.
Geruststellend, zou je dat kunnen noemen. Je wil toch graag dat politici menselijk zijn en zich verdrietig kunnen voelen, empathisch, boos of teleurgesteld. Anders eindig je met een keiharde en nietsontziende overheid, waar we al hard naar op weg zijn trouwens. In politiek Den Haag zijn de zachte stemmen nu al bijna niet meer te vinden. Wie zich staande wil kunnen houden in Den Haag, moet kei- en keihard zijn. Anders heb je zo een lispelcampagne aan je broek, of de brandende fakkels aan je voordeur. Maar goed, over die tranen en woedeaanvallen kan je verder ook gewoon je schouders ophalen, Omtzigt was niet de enige.
Met zulke vrienden…
Maar waarom dan dat vuige gelispel over Omtzigt? Blijkbaar zit er ruimte tussen een aantal leden van NSC en Omtzigt om in te wroeten. De partij splijten als ultieme laatste poging om een kabinet met PVV mogelijk te maken, dat lijkt het doel. Als NSC echt niet aanschuift namelijk, dan moet Yeşilgöz echt met de billen bloot. En zo blijkt de lispelcampagne tegen Omtzigt toch weer propaganda voor de VVD te zijn. Zei Rutte bij het partijcongres nog dat het altijd weer lukt om de gelederen te sluiten ‘want zo zijn we bij de VVD’, de strijd tussen de uiterste vleugels is er niet mee beslecht.
Neemt Yeşilgöz de VVD definitief mee het extreemrechtse pad op, of blijft ze meer bij het centrum? Houdt ze haar partij bij elkaar? Blijft ze zelf dan nog partijleider? Ze zit in moeilijk vaarwater en dat is van haar gezicht af te lezen. De gemaakte glimlach wordt met de dag venijniger. Yeşilgöz staat schaakmat. Regeren met Timmermans wilde ze per se niet, een kabinet met Wilders gedogen kan niet en dus is er geen uitweg meer mogelijk: ze moet kiezen. Tenzij NSC nog snel aan boord komt. En als dat niet lukt, dan is het ook in het voordeel van de VVD als die partij een stuk minder stemmen krijgt mocht het tot nieuwe verkiezingen komen. Dan kan Yeşilgöz netjes weer de PVV uitsluiten, iets groter worden dan ze nu is en een betere onderhandelingspositie voor de VVD bewerkstelligen. Een strategisch spelletje, want formeren is ook politiek. Alleen, Omtzigt wint. Als het hem lukt om de ruimte die binnen NSC zit dicht te purren, tenminste.
Lispelen is niet erg als een onbewust verkeerd gebruik van de tong de oorzaak zou zijn. Helaas, beste NSC leden, gaat lispelen vaak gepaard met duimzuigen. Voor (extreem)rechts valt er heel wat te verliezen. Dit lijkt de laatste kans om nog tot een kabinet met Wilders te komen. Dat is in hun belang, zodat ze ineens weer aan kunnen schuiven bij de mainstream. Hun lot ligt in jullie handen. Misschien is het goed om te kijken van welke kant van het politieke spectrum de steun voor Omtzigt tijdens deze lispelcampagne komt. Spoiler: die komt van ‘links’. Dan kan je wel over rechts willen omdat de macht lonkt, maar als dit je vrienden moeten zijn …
Yeşilgöz lijkt radicaler dan Wilders. Bij haar zit niets in de ijskast. Nederland is in de ban van onderling concurrerende ‘sterke leiders’, die ons in een neerwaartse spiraal duwen. Deze leiders versterken elkaars radicalisme. Op dat strijdtoneel ontpopt Yeşilgöz tot de drijvende kracht richting rechts-extremisme.
In het FD pleitte Ulko Jonker daags na de verkiezingen (2023) ervoor de ‘Wilders revolte gewoon even de kans te geven’. Hij herinnerde ons aan de woorden van VVD’er Carel Polak, die in 1968 stelde dat ‘de democratie niet een staatsvorm is voor bange mensen … die voor elke politieke beweging of verandering angstig zijn’.
Het idee dat ‘het Nederlandse politieke bestel best een stootje kan velen’ is de dominante visie geworden. Mark Rutte heeft zo vaak geroepen dat hij niet de baas is, dat we er blijkbaar van overtuigd zijn geraakt dat de premier slechts een regisseur van het politieke proces is – ingebed in de institutionele infrastructuur, en de invloed van de individuele politicus weinig meetelt. Zelfs als premier zou Wilders daarom geen grote problemen opleveren.
‘As a professor, I tended to think of history as run by impersonal forces. But when you see it in practice, you see the difference personalities make’
Sterke leiders
Beweren dat het individu er niet toe doet, is de geschiedenis ontkennen. De rol van individuen was bepalend voor de uitkomst van historische gebeurtenissen. Napoleon, Lenin, Mao, Khomeini, Saddam Hoessein, Khadafi, de lijst met ‘Grote Mannen’ of ‘Sterke Leiders’ is lang. Ze hadden niet alleen een bepalende invloed op hun eigen staten, maar op de hele wereld, die in reactie op hún beleid het eigen beleid aanpaste. De Duitse historicus Sebastian Haffner betoogde overtuigend dat de naoorlogse geopolitieke ontwikkelingen ontegenzeggelijk het resultaat zijn van Hitlers handelen, al was het wel in een richting die Hitler juist níet wilde. De Europese Unie, het einde van het (oude) kolonialisme, internationale allianties, ze kwamen allemaal voort uit het verlangen om een veiliger Europa te creëren.
Ook in de tegenwoordige tijd zien we dat individuen, zelfs vele duizenden kilometers verderop, directe impact hebben op ons. Poetins geschiedenispolitiek is goed aangeslagen bij de Russische bevolking. De Russische oorlog tegen Oekraïne en de steun van die bevolking voor een Groot Rusland vormt een bedreiging voor de hele wereld, in economisch en in militair opzicht. Presidentskandidaat Trump veroorzaakte met een verkiezingspraatje onlangs grote commotie onder de leiders van de NAVO landen, die zich op slag gingen beraden op hun defensiebudgetten en de afhankelijkheid van de Verenigde Staten.
In een parlementaire democratie is de macht van de individuele politicus misschien veel kleiner dan in dictatoriale en autocratische regimes, maar ook in een democratie als de onze heeft de premier veel vrijheid om het beleid in zijn richting te duwen. ‘Ik ben niet de baas,’ zei premier Rutte, terwijl hij intussen stevig zijn persoonlijke stempel op het beleid van zijn kabinetten drukte. Onder het leiderschap van Rutte, dat wordt inmiddels breed erkend, heeft Nederland een ruk naar rechts gemaakt. Zo ver naar rechts zelfs, dat zeker een derde van het electoraat aan extreemrechtse zijde is beland.
Rechtsextremisme is een bedreiging
De AIVD alarmeert dat rechtsextremisme steeds meer een bedreiging voor de democratische rechtsstaat vormt. In de documentaire die Viceland over Geert Wilders maakte, signaleert historicus Rutger Bregman dat niet alleen Wilders is geradicaliseerd, maar dat wij allemaal met hem mee radicaliseren. Bregman heeft een punt: Waren Wilders’ harde uitspraken over moslims en migranten een paar jaar geleden nog uitermate schokkend, ze zijn in korte tijd bijna volledig genormaliseerd. De politieke correctheid is op de tegenovergestelde as terechtgekomen. Salonfähig, noemen we het verhullend.
Radicaal gedachtengoed is mainstream geworden. Zo ver kan de invloed van de individuele politicus in die weerbare democratie van Nederland dus strekken. Dat is zorgwekkend, want Wilders is niet veranderd, zei hij tegen de Telegraaf. Zijn toon is misschien wat milder, maar zijn gedachtengoed is nog altijd dezelfde. Zijn bewondering voor Poetin steekt hij niet onder stoelen of banken. Hij is een fervent tegenstander van steun aan Oekraïne. Hij heeft de enige beslissende stem in zijn partij, waardoor hij hoogstpersoonlijk 37 zetels in de Tweede Kamer bezet. Dat is niet slechts een beetje macht.
Het is dringen op extreemrechts
Op social media platform X zien we Wilders de afgelopen week voortdurend uithalen naar migranten. Hij heeft zijn ijskast wagenwijd opengezet en lijkt die in een keer helemaal leeg te willen schrokken. Hij zet zijn extremisme iedere dag een tandje bij. Hij zal wel moeten, want Mona Keijzer (BBB) en Dilan Yeşilgöz (VVD) dreigen hem aan de extreemrechtse kant in te halen. Wilders beschermt zijn electoraat. Dat is wat hem drijft. Hij loert al vijfentwintig jaar op niets anders. Die extreemrechtse kiezers zijn van hem. Om hen aan zich te blijven binden, moet hij – met zoveel kapers op de kust – steeds radicaler worden. En daar zit ‘m het gevaar van Wilders. Hij kan er niet mee stoppen.
In zijn tijd bij de VVD speelde Wilders slinkse spelletjes met zijn toenmalige partijleiders die hij (tweemaal zelfs) vlak voor verkiezingen aan het wankelen bracht. Hij veroorzaakte een diplomatieke crisis met zijn film Fitna. Er is geen enkele reden om aan te nemen dat het in de toekomst niet weer zal gebeuren. Een normale partij zal hem nooit meer willen, dus moet hij vasthouden aan de PVV. Zonder xenofobie en moslimhaat heeft die partij niets om met andere partijen te concurreren, het zal zich daar dan ook op blijven profileren.
Eens je het pad van radicalisme bent op getogen, is er geen terugkeer meer mogelijk. Dat geldt voor Wilders en voor zijn PVV, voor BBB, voor de VVD, maar ook voor de rest van Nederland. De huidige Nederlandse economie heeft arbeidsmigranten nodig, de werkelijke vraag is of en hoe dat anders kan. Zolang die eerlijke discussie niet gevoerd wordt, blijven migranten komen. Met hun retoriek staan PVV, BBB en VVD een eerlijk migratiedebat in de weg. Hun radicalisme veroorzaakt een vicieuze cirkel, die maar moeilijk te doorbreken is.
De persoonlijkheid van de leider doet er alles toe
We kennen Wilders’ hang naar radicalisme, we kennen zijn wispelturigheid en we kennen zijn bewondering voor Poetin. Een dienende rol in een kabinet past niet bij zijn persoonlijkheid. Hij krijgt met zo’n rol niet alleen de macht in handen om in Nederland een politieke chaos te creëren, maar ook een maatschappelijke. Het idee dat het individu er in de politiek niet toe doet, is gebaseerd op politicologische theorie. De werkelijkheid vertelt ons anders.
Nu Poetin aan de poorten van Europa klopt is het niet de tijd om te experimenteren met een nieuwe kabinetsvorm, die onherroepelijk zal leiden tot een herschepping van macht. Met een partij als de PVV moet, zeker met de Russische oorlog tegen Oekraïne, niet onderhandeld worden over het landsbestuur. Niet zijn wetsvoorstellen, maar Wilders zelf (inclusief gedachtengoed) moet in de ijskast. Dan kan Nederland zich eindelijk ook op een realistische manier over het migratievraagstuk buigen. Zonder pardon een cordon sanitaire dus. Gevolgd door een cordon mediatique.
Helaas zal het niet stoppen bij Wilders. Het balletje is nu eenmaal gaan rollen. Nederland is in de ban geraakt van onderling concurrerende ‘sterke leiders’, die ons al in een neerwaartse spiraal van radicalisme hebben gebracht. Sinds de verkiezingen richten de nieuwsmedia hun pijlen vooral op de persoonlijkheid van Pieter Omtzigt en de kinderziektes binnen zijn nieuwe partij (NSC). Yeşilgöz ontspringt de dans. Onbegrijpelijk, aangezien zij radicaler lijkt te zijn dan Wilders, en niet alleen in woord. Als Minister van Justitie brengt zij het al regelmatig in de praktijk. Om Wilders voor te zijn zet ze – in navolging van haar voorganger Rutte – steeds een stap verder naar extreemrechts.
Yeşilgöz heeft een bepalende invloed op de koers van de VVD en daarmee op de koers van het land. Haar persoonlijkheid buiten beschouwing laten, zou naïef zijn. Wilders staat voor de witte Nederlander, Van der Plas staat voor de ‘gewone Nederlander’, Omtzigt is de anti-Rutte. De Tweede Kamerverkiezingen draaiden volledig om hún persoonlijkheden. En Dilan – I am the law – Yeşilgöz? De pers lijkt in haar façade van nietszeggende modepop te trappen. Intussen timmert ze behoorlijk aan de weg om Nederlands meest tirannieke leider* van de naoorlogse tijd te worden. Nietsontziend. Haar denkbeelden zijn radicaal extreemrechts. Bij haar zit niets in de ijskast. En niemand let op haar.
Iedere strijd kent een beoogd eindpunt. Zonder eindpunt immers, is strijd zinloos. Het eindpunt is bij Wilders een groot vraagteken. Wat wil hij bereiken? ‘Nederland weer aan de Nederlanders teruggeven’, maar hoe ziet dat eruit? Hij strijdt voor vrijheid, maar de vrijheid van wie? En wat precies is die vrijheid? Het zijn allemaal hele vage uitspraken, dus wat hij nou precies bedoelt is – zou je denken – een hele belangrijke vraag voor de man die 37 zetels in het parlement bezet en graag premier wil worden.
Wil hij Nederlandse moslims nou door snoeiharde kritiek en haat inspireren om niet meer in hun god te geloven? Van buitenaf emanciperen dus? Niet met aantrekkelijke argumenten van lonkende vrijheid, maar bruut aanvallen, aanvallen en blijven aanvallen totdat ze niet meer durven te geloven? Wil hij ze met intimidatie tot atheïsme brengen? Het er verbaal uit rammen, of zoiets? Of is zijn strijd groter dan dat, of zelfs groots te noemen? In het formatiedebat van vorige week zei hij de wereld te willen bevrijden van de islam. Hoe gaan wij dat namens hem doen? Met ons 17,5 miljoenen oorlog voeren tegen 1,6 miljard moslims? Worden het kruistochten? Moet er een bom op om die landen te bevrijden van de islam? Wat wil hij?
Ach, hij zal het allemaal vast niet zo bedoelen. Maar wat bedoelt hij dan wel? Wat is zijn strijd en waar eindigt die? Dat laatste is wel de belangrijkste vraag. Als een strijd geen duidelijk (eind)doel heeft, is het een strijd om de strijd. En dat lijkt bij Wilders het geval. Zijn strijd tegen de islam is een diepe persoonlijke behoefte. Hij laat zich door niets of niemand stoppen, zegt hij herhaaldelijk. Hij strijdt om de strijd. Omdat het hem macht geeft. Een electoraat. Omdat hij wil winnen.
Wilders heeft geen persoonlijkheid
Wilders – de jongste van een gezin met twee dochters en twee zoons – was een lastig kind en een lastige puber, naar eigen zeggen. Hij maakte het zijn ouders flink moeilijk en toch werd hij te veel verwend. Hij deed HAVO en haalde wat modules bij de Open Universiteit, maar echt ambitieus was hij niet. Hij hield zich bezig met bier drinken en vrouwen, over andere hobby’s spreekt hij niet. Als 17- of 18-jarige wilde hij een reis maken naar Australië, maar hij redde het niet met zijn spaargeld en belandde uiteindelijk in Israël, waar hij bijna een jaar verbleef. Hij maakte wat reizen naar Islamitische landen en was in Israël getuige van bombardementen, waar hij regelmatig voor moest schuilen. Hij zou daar zijn kritische houding ten opzichte van de islam hebben opgedaan.
Terug in Nederland ging hij bij de Sociale Verzekeringsraad werken en solliciteerde met die ervaringen en een dossier met misstanden naar een politieke functie bij de VVD. Hij begon bij de VVD een jacht naar fraude met (WAO) uitkeringen. Zoals bekend werd hij een leerjongen van Frits Bolkestein en werd flink beïnvloed door diens extreemrechtse ideeën. De (ongeautoriseerde) biografie van Wilders geeft een schokkende kijk op zijn politieke loopbaan bij die partij. Het ene intrige op het andere volgt. Hij is jaloers op werkelijk iedereen: Dijkstal, Van Aartsen, Ayaan Hirsi Ali, Verdonk, Rutte, en buiten die partij ook op Fortuyn, er komt geen einde aan de lijst. Vlak voor de verkiezingen van 2002 probeerde hij Dijkstal onderuit te halen omdat hij vond dat de toenmalige partijleider niet rechts genoeg was. Datzelfde deed hij bij Van Aartsen, toen die partijleider was. Hij stak de VVD meermaals een mes in de rug, hij deinsde er niet voor terug om een internationale crisis te veroorzaken en voor Nederlanders in het buitenland een onveilige situatie te creëren door (als volksvertegenwoordiger) de omstreden film Fitna uit te brengen. Er is geen enkele reden om aan te nemen dat hij dat niet weer zou doen.
Onderstaand fragment geeft een goede inkijk in Wilders’ sluwe en volkomen onbetrouwbaarheid. En lees die biografie, geschreven door Fennema en Waling. Lees en herlees, want je kunt het je niet veroorloven níet te weten waar je mee te maken hebt.
Wilders is 24/7 politicus
De eerste twintig jaar van zijn leven was Wilders nou niet bepaald een succes en ook bij de VVD lukte het hem maar niet om verder te komen. Naast zijn werk in de politiek had hij weinig persoonlijk leven en weinig persoonlijke ervaring. Een leeg bestaan, volledig in het teken van politiek. Hij is getrouwd, maar zowel zijn vrouw als hij zijn vooral bezig met hun carrières. Misschien passend in deze moderne tijd, maar je zou ook kunnen zeggen dat het een lichtvaardig weggegooid leven is. Contact met zijn familie heeft hij, vindt hij zelf, te weinig. Zijn familie krijgt te maken met bedreigingen omwille van hem, maar ook dat stopt hem niet. Het gaat allemaal om hem. Om zijn politieke carrière. Hij leeft al twintig jaar een leven in volledige isolatie en ook zijn vrouw is, vanwege hem, datzelfde lot beschoren. Dat vindt hij erg, zegt hij in interviews, maar dat weerhoudt hem er – volgens de biografie ‘Wilders’ van Fennema en Waling – niet van om andere vrouwen voor een one night stand mee naar hun schuilbunkers te nemen.
Opvallend is dat het in zijn leven steeds ontbreekt aan iedere ervaring die normaal gesproken gewicht geeft aan een leven. Ervaringen kleuren je leven en door het contact met andere mensen – door onderlinge verbonden- en verwevenheid – groeit begrip, empathie en besef. Wilders kent dat allemaal niet.Er zit ook geen enkele ontwikkeling in hem. Hij is zeker al 20 jaar precies hetzelfde, zegt iedere dag hetzelfde, houdt al zeker 20 jaar vast aan precies dezelfde standpunten. Er zit geen enkele verjaring in hem. Alsof de volwassenheid maar niet wil komen.
In sociaal en in menselijk opzicht is hij een absolute freak, niet in de beledigende zin van het woord. Iedere poging tot het uitstralen van menselijkheid faalt ook grandioos. Het lukt hem gewoon niet en het slaat bij zijn achterban ook niet aan. Op zijn haattweets krijgt hij makkelijk duizenden likes, ook al zegt hij keer op keer hetzelfde. Als het maar hard en hatelijk is vliegen de likes hem om de oren. Een foto van hem met een kitten in een asiel, het kan niet op veel adoratie rekenen. Het gaat zijn fans niet om hem, maar om wat hij ontketent. Hij is – in hun ogen – hun useful idiot. De harde leider die over alle grenzen heen gaat. Soms is het zelfs een beetje pijnlijk om te aanschouwen hoe weinig zijn persoon en zijn lot hen interesseert.
Een tweet over rellen krijgt 29.000 likes
Een persoonlijke tweet krijgt 1.700 likes
Een populist in hart en nieren
Wat opvalt aan Wilders’ politieke drijfveren, is dat het hem steeds uitsluitend om het electoraat gaat. Waar ziet hij het gat? Waar ziet hij kiezers die hij voor zich kan winnen? Wat kan hij zeggen om ze binnen te hengelen? Hij heeft er geen neus voor, hij maakt er een studie van. Het kan hem niet extreem genoeg zijn, hij zegt wat ze willen horen, zolang hij ze maar voor zich wint. En dát woord lijkt dan ook Wilders’ hele wezen te vatten: het gaat om winnen. Alles. Altijd. Winnen. Was hij eerst nog slechts wat kritisch op de radicale islam, toen Hirsi Ali en Fortuyn hem ten rechter zijde inhaalden, bewoog hij mee. Zijn haat kreeg dáár vorm waar het electoraat te winnen viel.
Hij heeft geen eigen standpunten en geen eigen ideologie. Hij loert op de onvrede die geuit wordt op sociale media en (vroeger) webfora- en blogs. Hij springt gewoon steeds in dat gat en belooft ze de hemel. Mensen horen zijn opzwepende tirades, gevat in hun eigen woorden, want die kopieert hij gewoon. Ze vallen ervoor. Mensen weten helemaal niet waar ze op stemmen, en dat weet Wilders heel goed. Hij zegt dat zelf. Hij vond het in het verleden dan ook niet nodig om een verkiezingsprogramma van meer dan één kantje te schrijven, omdat mensen het toch niet lezen. Ze vallen op die ene tirade bijvoorbeeld, die uit hun eigen mond had kunnen komen. Of op iemand waar ze zich mee kunnen identificeren.
Alle populistenhandboeken, het autocraten playbook, hij verslindt ze blijkbaar allemaal en kopieert er lustig op los. Het gaat hem om het politieke spel, framen, bespelen, binnenhalen, winnen, hoe ver kan hij gaan? Het is niet meer en niet minder dan dat. Wilders’ hele wezen is gericht op politiek.
Arthur J. Finkelstein Spindoctor
Je wint het publiek niet met creativiteit. Vertel mensen liever wat ze willen horen in een context die de boodschap geloofwaardig maakt.
Een totaal onbekwame PVV, en dat is doelbewust
Dan over de andere PVV’ers. De VVD is reeds lang bijna net zo extreemrechts als de PVV. Toch kozen die mensen voor radicalisme en de sociale isolatie die je ten deel vallen als je je aansluit bij de PVV. Het feit dat zij zó ver gingen en een acceptabele positie in de maatschappij opgaven, wil je iets zeggen over hun karakter. PVV’ers worden nog altijd met de nek aangekeken en ook al is het nu de grootste partij van Nederland, toegeven dat je op de PVV gestemd hebt is ook nog steeds not done. Als zij een echte politieke carrière hadden geambieerd en een respectabele positie in de maatschappij, hadden ze bijvoorbeeld prima bij de VVD kunnen solliciteren.
Wilders heeft al sinds de oprichting problemen gehad om capabele personen voor de PVV te vinden. Telkens blijken ze een dubieuze achtergrond te hebben, of strafbare feiten te hebben gepleegd. Zijn Tweede Kamerfractie is gevuld met eigenaardige soorten en mensen die hij niet eens kent. De NRC, het Parool en RTL Nieuws (‘partij is een soort van sekte’) schreven ontluisterende stukken over de PVV. Geerten Waling noemt de PVV (in de biografie over Wilders) een Hotel California. Je kan ieder moment instappen, maar je komt er nooit meer uit.
Geen capabele politici dus en dat doet hij bewust. Omdat hij geen concurrentie wil. Het maakt hem niet uit, want het is een nepparlement, waar hij en zijn partijgenoten al langer een karikatuur van maken. De Kamer is inmiddels gevuld met complotverspreiders (niet alleen van de PVV trouwens), fascisten, totale onkunde en volslagen mafketels. Joeri Pool kan perfect illustreren – geniet ook vooral van de Hitler-uithalen – wat de Tweede Kamer met de PVV is geworden.
Nu, met Hitleriaanse uithalen
4 jaar geleden nog zonder
Als hij Nederland echt wil redden, als hij zulke grote bedreigingen ziet voor het land, waarom stak hij zijn energie dan niet in het zorgvuldig opbouwen van zijn partij? Nu rijst de vraag: Waarom zou je dit het land waar je zo zielsveel van zou houden, zo’n partij willen aandoen?
Gedreven door rancune
Nederland behandelt Wilders al ruim 20 jaar als outcast. Dat hij daar wrok over moet voelen is zeer plausibel. Hij geeft zijn ziel, zijn zaligheid, de vrijheid van zijn vrouw, van hemzelf, zijn veiligheid, eigenlijk zijn hele leven voor ‘onze’ vrijheid en wij keren ons in grote getalen tegen hem. Je ziet dit ook wel bij vrijheidslegers, of rebellenlegers, hoe je ze ook wil noemen. Hun strijd voor vrijheid of revolutie eindigt vaker wel dan niet in wrede en nietsontziende oorlogsmisdaden tegen gewone burgers, uit rancune en haat omdat het volk hen niet ondersteunt in hun strijd. Het is de reden waarom naoorlogse regeringen vaak amnestie aan deze strijders moeten verlenen, zodat ze weer in de samenleving opgenomen kunnen worden. Anders zou hun strijd eeuwig voort moeten duren. Dat is waar Wilders ook verstrikt in is geraakt.
Het soort vastberadenheid wat we bij Wilders zien, dat hij als volkomen buitenstaander íedere dag bezig is met de islam, dat is abnormaal. Maar het heeft een reden: Bij hem is er geen enkele kans op amnestie, ook al zou hij zijn strijd opgeven. Zijn leven zal altijd – en dat is ontegenzeggelijk cru, laat daar geen misverstand over bestaan – gevaar lopen. Hij zit met zijn strijd tegen de islam opgezadeld, totdat de dood hen scheidt.
Wilders houdt niet van Nederland
Wilders is een zeer haatdragend persoon, dat zien we keer op keer bij debatten, bij zijn persoonlijke strijd tegen individuen (denk aan Sigrid Kaag, bijvoorbeeld). Hoezo zou Wilders van het Nederland houden dat hem al 20 jaar vernedert? Dat hem al 20 jaar niet in bescherming weet te nemen? Dat hem al 20 jaar niet bijstaat in zijn strijd? Het zou tegennatuurlijk – of bovenmenselijk zijn zelfs, om géén rancune te voelen. Het is volkomen ongeloofwaardig dat hij, ondanks alles, zo’n diepe liefde voor Nederland zou voelen. Van zo’n land en zo’n volk houden zou zo diep masochistisch zijn, dat je bij die bewering hele grote vraagtekens zou moeten zetten.
Als een afgewezen man het object van zijn liefde achterna blijft zitten, ondanks afwijzing na afwijzing, meestal staat hij haar het leven dan te na. Een man die zijn geliefde constant bespeelt, die haar na constante afwijzing – keer op keer – obsessief blijft binnenhalen met leugens en bedrog, heeft geen goeds met haar in de zin. Die vrouw is hem niet waard. Als hij haar eenmaal heeft zal hij haar dat laten voelen. Hij zal haar vernederen en kleineren om haar zijn superioriteit te laten voelen. De afgewezen geliefde wil vooral wraak. Al in de mythologie werd dit beschreven. Het verhaal van Apollo en Cassandra bijvoorbeeld, waarschuwt ons ervoor dat zelfs goden gekwetst raken door afwijzing en dat afwijzing zelfs bij goden het soort toorn kan ontketenen dat voor immens lijden kan zorgen.
Een land dat in overgrote meerderheid al zo lang een karikatuur van hem maakt, dat hem niet alleen niet te hulp schiet als hij wordt bedreigd en dat hem niet kan beschermen, maar dat het bovendien koud laat dat zijn leven 24 uur per dag in gevaar is, dat is hem niet waard. Dat hem daarbovenop ridiculiseert en van hém een outcast maakte. Als dat liefde voort moet brengen dan is dat van een dusdanig gekwelde soort, dat je je daar flink ongerust over mag maken.
Wilders kent het huidige Nederland ook niet. Hij bekijkt het van afstand. Hij kent alleen de angst en de onderbuik van een bepaalde groep in de samenleving, wier zwakheden hij minutieus bestudeert om ze daarop steeds aan te spreken en binnen te hengelen. Het gaat hem niet om het grotere belang, want het land heeft geen baat bij een amateuristische partij als de PVV. Die Wilders overigens bewust zo amateuristisch houdt, uit angst dat iemand uit zijn eigen gevolg hem zou kunnen overschaduwen. Zo redeneren autocraten nou eenmaal. Alle concurrentie moet vermeden worden. Hij wéét dat zijn partij het landsbestuur niet aankan, daar heeft hij ze immers zelf op geselecteerd. En toch wil hij dat Nederland aandoen.
Een kat en muisspel?
Waarom zou Wilders zo’n volk niet verraden en in absoluut ongeluk storten als ultieme straf voor alle vernederingen die hij heeft moeten ondergaan? Met alle respect, maar hij is zelf al ten dode opgeschreven. Hij heeft niets te verliezen. En in het bijzonder niet zijn vrijheid. Het is niet zijn haat voor de islam die hem drijft, hij is ertoe veroordeeld. Het is zijn haat voor Nederland, waardoor hij door blijft gaan met zijn strijd. Hij geniet van de weerstand die hij krijgt. Hij geniet van de tweespalt die hij zaait in de politiek, in de VVD, in de samenleving. Hij lijdt, wij lijden. Hij doet het erom. Zijn opruiende tweets zijn niet voor zijn zogenaamd smachtende achterban. Die achterban bestaat uit rasopportunisten die zich dan weer bij hem aansluiten en zich dan weer van hem afkeren, zoals het hen uitkomt, zij zijn geen medestrijders of revolutionairen. Het zijn gewoon angstige, maar vooral haatdragende etters en dat weet Wilders best. Niets om te koesteren. Ze zijn zíjn useful idiots, Wilders’ gewillige beulen (pun intended), die de samenleving en het sociale weefsel vezel voor vezel slopen. En Wilders geniet van iedere seconde.
Wilders is 24/7 politicus. Je kan met hem niet over romans of muziek praten, omdat politiek zijn leven is en hij is ook niet bereid om met andere samen te werken. Het is hij, hij, hij.
Het is zijn finest hour. Al die rasopportunisten die nu met hem proberen mee te liften en staan te dringen om hem te overtreffen in zijn haat. Hij heeft er geen respect voor. Ze laten zich zo makkelijk bedotten, ze geloven zo graag in zijn leugens, dat dwingt geen respect af maar minachting. Hij speelt met zijn medestanders als een kat met een muis en hitst hen net zo hard op als zijn tegenstanders. Om ons met elkaar te vechten als hanen, nog lange jaren, want deze breuk zal niet makkelijk en al zeker niet snel worden gerepareerd. Er zijn teveel mensen die hun persoonlijke reputatie in dit spel te grabbel hebben gegooid. Niet alleen PVV’ers. Denk aan al die alternatieve media, columnisten en andere broodschrijvers die hun dagelijks brood verdienen met rechtsextremistische haatpulp. Ook zij zijn er inmiddels al toe veroordeeld. Hun amnestie ligt in handen van hun medeburgers, die daar niet happig op zullen zijn. Die columnisten zullen vasthouden aan die niche van haat om te kunnen overleven. En kunnen zijn onderhandelingspartners aan de formatietafel (Yesilgoz, Van der Plas en Keijzer) zich nog rehabiliteren, nu ze zo hard strijden om Wilders te overtreffen aan de extreemrechtse kant? Of hebben zij hun politieke lot nu al te zeer verbonden aan het radicalisme en kunnen ze al niet meer terug? Het zaadje van radicalisme en haat wat Wilders heeft geplant, heeft zich als een Japanse Duizendknoop onder de Nederlandse samenleving verspreid.
Of op leven en dood?
Wilders trekt iedereen met zich mee in zijn donkere krochten. Als je hem de kans geeft deel uit te maken van het landsbestuur, zal hij er niet voor terugdeinzen om ons een oorlog in te jagen. Hij heeft geen principes. Hij heeft geen ideologie. Hij kent slechts rancune. Zijn liefde voor Israël zou hem ideologisch aangedreven hebben. Toch presenteert hij de wereld met trots een haatcartoon die bolstaat van de antisemitische symbolen, alleen omdat hij erin wordt afgebeeld naast – in zijn ogen – de grote populisten van deze tijd. De hang naar likes voor dat ene moment, voor die ene tweet, om bij die grotere alt-right beweging hoge ogen te gooien, is groter dan zijn liefde voor Israël.
Iemand die van het volk houdt, zou haar niet met grove leugens bespelen, maar het beste met haar voor hebben. Het is kwalijk om een populist als Wilders als volksminnend te zien. Een populist voelt vooral grote adoratie voor zichzelf en diepe minachting voor het volk dat hij bespeelt. Dat gold voor Mussolini, dat gold voor Hitler. Ik noem ze ja, want Wilders laat zich door hen inspireren. Je kan dan misschien geen vergelijkingen wíllen trekken, maar soms moet je leren mensen een stap voor te zijn. Wilders leert niet alleen van hun trucjes en kneepjes (hij neemt hun teksten soms letterlijk over), maar ook van hun fouten. Hij probeert het te perfectioneren, hen te overtreffen. Sebastian Haffner schreef een indrukwekkend boek over Hitler waar je veel in zult herkennen van Wilders. En nee, het is niet de geijkte vergelijking. Het gaat om Hitler’s wraakgevoelens voor de Duitse bevolking, over zijn persoonlijkheid (of eigenlijk het gebrek eraan). De fouten die Hitler maakte, Wilders heeft ervan geleerd. Hitler pleegde niet alleen massamoord op de Joden, maar joeg ook de Duitsers de dood en het ongeluk in. Omdat ze hem niet trouw waren in zijn strijd. Hij wilde van hen winnen. En die diepe haatgevoelens, die drang om van iedereen te winnen, ben ik bang, daar zal Wilders zich zeker in herkend hebben.
Wilders heeft niets te verliezen
Dit land volgt al vele jaren de politieke agenda van Wilders, want via zijn druk op de VVD regeert hij indirect eigenlijk al heel lang dit land. De hardheid, de verhuftering, het komt voor een groot deel uit zijn koker. Nu zadelt hij dit land op met totaal onbekwame PVV’ers, in een tijd waarin Poetin de vrede in Europa bedreigt. Dat is geen liefde voor het land, dat is haat. We kennen zijn bewondering voor Poetin. Eén tweet waarin hij het regime (niet de man, mind you) barbaars noemt, is geen inkeer. Het is gebakken lucht. Wie durft er zijn handen voor in het vuur te steken dat Wilders ons niet een mes in de rug zal steken, zoals hij bij de VVD meermaals deed, zoals hij bij zijn vrouw doet, bij zijn eigen vlees en bloed – zijn broer bijvoorbeeld, die hij niet in bescherming wil nemen tegen agressieve PVV-aanhangers? Voor een diplomatieke rel draait hij zijn hand niet om en het is al eerder gebleken dat het hem niet uitmaakt of hij daar de levens van anderen mee in gevaar brengt.
Net als Hitler heeft Wilders geen persoonlijkheid, hij heeft geen verbintenissen, geen kinderen voor wie hij een mooiere wereld achter zou willen laten. Hij is – ja, het is werkelijk wrang – een levende dode. Hij heeft niets te verliezen. Hij kent geen zachtheid. Niets of niemand zal hem stoppen. Dat zijn z’n eigen woorden.
No regrets, no mercy
Geen spijt, zegt Wilders. Nooit. Want spijt is een zinloze emotie. Als spijt een zinloze emotie is voor een leider, dan moet je het ergste vrezen. Zonder spijt geen geweten. Zonder geweten geen genade. Zijn partij heeft geen leden, de PVV kent geen democratische structuur, niemand kan hem wegsturen, hij legt aan niemand verantwoording af. Hij is alleen aan zichzelf verantwoording verschuldigd. Het is zijn persoonlijke strijd. En dat is wat hem gevaarlijk maakt. Het creëren van tweespalt, chaos, in de politiek, bij zijn politieke opponenten, in de samenleving, overal. En er is geen einddoel. Hij wil alleen winnen. Maar wat en van wie precies? Van de islam? Of van ons allemaal?
NB1: Cursiveringen in de Nederlandstalige tekst zijn geen originele omschrijvingen, maar de omschrijvingen die Haffner gebruikte om Hitler mee te beschrijven en waar parallellen zitten met de biografie van Wilders.
Achtergrondinformatie (aanbevolen literatuur): Fascisme en populisme – Scurati Het verboden boek – Ewoud Kieft The Oxford handbook of populism The Global Rise of Populism: Performance, Political Style, and Representation – Moffitt Political populism handbook of concept, questions and strategies of research – ECREA FrontaalNaakt.nl Marked for Death, Islam’s war against the west and me – Geert Wilders
De verkiezingsuitslag is niet het resultaat van ‘het volk’ dat in de PVV de grote oplossing ziet, maar het resultaat van spektakelpolitiek en media-ophef, waardoor het land onbestuurbaar is geworden. We zitten met een verkiezingsuitslag die maar weinig mogelijkheden en veel onmogelijkheden oplevert.BBB staat vooral voor het boerenbelang, de PVV bestaat uit complotdenkers met een (onrealistische) agenda van haat en uitsluiting. Dat geeft weliswaar spektakel en ophef, maar geen realistisch politiek beleid waar andere partijen bij aan kunnen haken.
George Birnbaum
“The perfect enemy is one that you can punch again and again and he won’t punch back.“
Spektakel verkoopt
Om te kunnen begrijpen waarom we zo vatbaar zijn voor spektakelpolitiek, is het belangrijk om te weten hoe het werkt. En hoewel het allemaal reuze voor de hand ligt en het meeste vanzelfsprekend lijkt, is het toch belangrijk dat proces goed te vatten:
Het begint bij het bepalen van *de* werkelijkheid. Want wat ís dat eigenlijk? Een objectieve werkelijkheid bestaat niet. De werkelijkheid (of de realiteit) is altijd een construct. Het is wat we er zelf van maken. Voor geen twee personen is de werkelijkheid exact hetzelfde. Denk maar aan een ingrijpende gebeurtenis en hoe uiteenlopend de verhalen en ervaringen van de getuigen zijn. We ervaren de wereld allemaal op onze eigen manier. Soms simpelweg omdat we de wereld op een andere manier waarnemen, we stonden net op een andere plek met een ander uitzicht op de situatie, of de een is kleiner dan de ander, waardoor we net weer een ander perspectief hadden. Je keek op een bepaald moment de andere kant op of stond dichterbij iemand anders die zijn eigen kijk had op de gebeurtenis en hoorde je weer andere dingen. Kortom: Iedereen heeft zijn unieke kijk op de wereld en we worden ook allemaal op een andere manier beïnvloed door onze ervaringen in het verleden, door met wie we praten, wat we zelf wel en niet zien en begrijpen, en door wat onze belangen bij een bepaalde situatie zijn.
Om de wereld om ons heen te begrijpen en te duiden, zijn we afhankelijk van anderen. We kunnen immers niet zelf álles waarnemen en daarom lezen, luisteren of bekijken we nieuwsbronnen. Die bepalen onze werkelijkheid. Die nieuwsberichten (maar ook opinie of analyses) zijn altijd gekleurd. Altijd. Het is altijd *een* weergave van een situatie, niet *de* werkelijkheid. Mediaberichten kleuren onze bril en construeren een bepaalde realiteit die niet noodzakelijk overeen hoeft te komen met onze eigen ervaringen, om ook voor ons werkelijkheid te worden. Stel dat je nooit een vervelende ervaring hebt gehad met chinchilla’s, maar juist andersom, dan toch – als de mediaberichten maar indringend genoeg zijn – kan je ervan overtuigd raken dat chinchilla’s gevaarlijk zijn. Als het berichten zijn die je graag wíl horen, dan gaat dit proces vanzelfsprekend nog veel makkelijker. En als je dan ook nog zelf blijkt te kunnen profiteren van de uitkomst, dan gaat het er met boter en suiker in.
Dit is niet moeilijk te vatten. Het is hoe marketing werkt. Maar het is ook hoe nieuwsmedia werken. Clickbait (klik-aas of eigenlijk gewoon lokaas) is niet zomaar weer een nieuwe modieuze term. Het vat de essentie van wat ons beweegt. Er wordt een sensationele kop of beeld gepresenteerd die ons uitlokt om een bericht te gaan lezen. Zo’n kop moet je aandacht trekken, door sensatie bijvoorbeeld. In onze samenleving schreeuwt alles voortdurend om onze aandacht, want iedereen wil ons iets verkopen. Zo’n kop moet dus iets losmaken. Emotie. Politici spelen daar op in, want zonder media aandacht geen zichtbaarheid. Simpele oneliners die inspelen op boosheid of angst doen het bijzonder goed. Dit is allemaal niet nieuw en niet opzienbarend. We weten eigenlijk wel dat het zo werkt, en toch trappen we erin. Zeker als je op social media zit ben je hier gevoelig voor, omdat je er zelf ook mee kan scoren. Je wordt de accelerator, als het ware. De politicus wil scoren, media willen scoren, jij wil scoren. Drietrapsraket.
De succesformule voor verkiezingswinst
De succesvolle spindoctor Finkelstein (die onder andere Netanyahu en Orbán met listige campagnes aan hun overwinningen hielp) had een eenvoudige, korte succesformule: Om de aandacht te trekken moet je het electoraat verdelen, dus je hebt een vijand nodig. De meeste mensen kiezen altijd hetzelfde, dus moet je ervoor zorgen dat sommige mensen thuisblijven (demoraliseren). En het derde ingrediënt is de hand van God.
(1) De vijand is altijd een zondebok: Iemand die wel aantrekkelijk is als vijand maar niet (noodzakelijk) de schuldige en bovenal iemand die niet in opstand kan komen. Dat kan een volkomen buitenstaander zijn, zoals George Soros bijvoorbeeld. Ja, Finkelstein en zijn protegé Birnbaum verzonnen van alles over Soros zodat Orbán een vijand had waarmee hij de verkiezingen kon winnen. Tot op de dag van vandaag denken mensen over de hele wereld dat Soros de belichaming is van het kwaad, terwijl de spindoctors zelf al hebben toegegeven dat ze het hele verhaal bij elkaar verzonnen hebben. (2) Het blijkt moeilijker om mensen te motiveren om naar de stembus te gaan, dus is het vooral zaak je tegenstanders te demotiveren. Dat kan je bijvoorbeeld doen met peilingen waaruit blijkt dat een bepaalde partij heel klein wordt, waardoor het zinloos lijkt om te stemmen. (3) En Gods hand, dat zouden wij misschien ‘toeval’ of het ‘lot’ noemen.
“One should try to polarise the election around that issue that cuts best in your direction. When the opponent seizes the polarisation initiative, then you’re in trouble.”
‘Polariseer de verkiezingen rond jouw thema. Als je tegenstander jouw thema kaapt, dan zit je in de problemen.’ Klinkt als de strategie die de VVD koos, nietwaar? En waar Finkelstein voor waarschuwde, gebeurde: de PVV kaapte het verkiezingsthema, met behulp van de clickbait-media die maar bleven koppen over ‘Milde Wilders’. De PVV hoefde er zelf niet eens campagne mee te voeren. Toen er geen nieuws was, stonden de peilingen ineens dagelijks centraal en waren de peilers politieke duiders geworden. Het motiveren van de kiezers van de PVV kreeg hier een boost, terwijl het tegelijkertijd andere kiezers demotiveerde. De PVV hoefde hier zelf helemaal niets voor te doen. De ophefmedia deden dat. De PVV won groots door spektakelpolitiek, snedige oneliners, een duidelijke vijand, een onbetwist verkiezingsthema en volop spin in de media.
De media als spindoctor
Normaal gesproken moeten politici er toch behoorlijk wat voor doen om zich in de kijker van de media te spelen. Gek genoeg was dat bij deze verkiezingen niet zo. De media deden zelf al het werk en creëerden die spektakelpolitiek vooral zonder daar de politici zelf bij nodig te hebben. Het begon met het verkiezingsthema van de VVD: die partij liet de coalitie vallen op migratie, voordat het CDA het kabinet kon laten vallen op stikstof. Dit werd in de media nauwelijks geduid. Geen enkele partij hoefde ervoor te knokken zijn thema naar voren te schuiven, de media bepaalden dat. Gretig namen ze het thema ‘migratie’ van de VVD over.
Vevolgens werd migratie, volkomen kritiekloos, als hét belangrijkste probleem van Nederland neergezet. Politici mochten vrijelijk hun migratiefabels over de samenleving uitstorten in debatten en TV-optredens, er was nauwelijks een journalist te vinden die die zogenaamde feiten en cijfers wilde weerspreken. Terwijl ze voorhanden zijn, van notabene de staatinstituten zelf. Er is geen migratiecrisis, er was geen migratiecrisis, er was een VVD crisis en de media gingen er in mee. Heel slim bedacht van die spin doctors, maar ze hadden buiten Wilders gerekend. En misschien wel buiten de media zelfs: Het geeft spektakel, dus voer voor nieuws en opinie, kliks, inkomen. Het concept ‘Milde Wilders’ was – in ieder geval – goed voor de portemonnee en favoriet bij politiek duiders. En toen kwam God’s hand, zoals Finkelstein dat zou noemen: 7 oktober, de aanval van Hamas op Israël. Een gebeurtenis waar Wilders niets mee van doen had, maar die wel de dynamiek beïnvloedde en in zijn voordeel uitpakte.
De PVV won groots
De verkiezingsuitslag zette het land op z’n kop en het spektakel ging verder. Het verkiezingsthema was nu dan toch een groot probleem geworden voor de VVD, want als dat het thema is en de PVV is de grootste partij, dan kan je niet om Wilders heen. De PVV is geen echte partij en bovendien weet je van tevoren: Regeren met Wilders is politieke zelfmoord. Listig zette Yeşilgöz daarom Omtzigt voor het blok door vóór de eerste onderhandelingsgesprekken naar de pers te stappen. Yeşilgöz wilde niet regeren maar gedogen, de positie die Omtzigt al vóór de verkiezingen voor zichzelf had ‘geclaimd’. Handige zet, want zo hoefde de VVD geen echte keuzes te maken en konden ze op alle flanken binnen die partij toch de gelederen sluiten en het electorale verlies beperkt houden. Voor Omtzigt was het damned if you do, damned if you don’t. En het werd ‘don’t’. Voorlopig.
Als de onderhandelingen waren geklapt op migratie, had dat het onderwerp niet van de formatietafel getrokken, maar juist nog groter gemaakt. Iedereen verliest, Wilders wint. En eigenlijk ging deze verkiezingsuitslag tot nu toe vooral om de politieke strijd tussen de VVD en NSC. Of om de vraag: Wie verliest het minst, want verliezen zullen ze allebei. Door de formatie overhoop te gooien op een totaal ander thema of een andere reden, ligt alles weer open. Dit land heeft veel problemen die niet opgelost zullen worden door een zondebok aan te wijzen en daar beleid op te gaan voeren. Het zijn grote problemen met hoge kosten en er moet ook nog bezuinigd worden. Regeren met partijen die willen strooien, maakt problemen nog veel groter. Door het op financiën te laten stranden, zouden politiek en pers met de neus op de feiten gedrukt moeten zijn: Aan de onderhandelingstafel moet het gaan over echte problemen en echte oplossingen en hoe dat allemaal gefinancierd zou moeten worden. Migratie van tafel, de echte problemen óp tafel.
Een onbestuurbaar land
We zitten met een verkiezingsuitslag die maar weinig mogelijkheden en veel ONmogelijkheden oplevert. Natuurlijk willen andere partijen (anders dan BBB of andere extreemrechtse partijen) niet met Wilders regeren. Geen partij komt daar ongeschonden uit. En dan moet het rond het thema migratie bovendien, wat op z’n zachtst gezegd problematisch is. Een zondebok werkt prima in de campagne, maar als je beperkt budget hebt en heel veel echte problemen, dan staat die zondebok al snel in de weg. De zondebok bleek ook aantrekkelijk voor de media, want ophef, kliks, inkomsten. Maar het heeft het land onbestuurbaar gemaakt.
Als het de PVV niet lukt te formeren, wat blijft er dan nog over? Waarom zouden CDA, D66 en GL-PVDA bijvoorbeeld willen regeren met een groot PVV-blok in de Tweede Kamer en een groot BBB-blok in de Eerste Kamer? Dat is een onmogelijke opgave. Hoe de posities verdeeld zijn, is de uitkomst van media die bepaalde politici en partijen groot maakten en dat noopt tot reflectie: Spektakelpolitiek leidt tot politieke strijd om de politieke strijd, niet om de (ideologische) belangen van de bevolking. Het leidt tot zondebokpolitiek, verzonnen of opgeklopte problemen, en bijbehorende simplistische (schijn)oplossingen.
De media zijn aan zet
De verkiezingen hadden over de echte problemen moeten gaan: Wonen, zorg, onderwijs, klimaat, rechtsstaat. Nu alle kaarten weer op tafel liggen, is het misschien goed het spektakel niet meer op te zoeken, maar verantwoordelijkheid te nemen. Veruit de meeste burgers houden zich helemaal niet met politiek bezig en moeten *de* politieke werkelijkheid dan ook uit de media halen. Ze worden beïnvloed door indringende berichtgeving. Dat is niet ‘hun eigen schuld want slecht geïnformeerd’, maar hoe het werkt. Als iedere burger hele dagen bezig was met politiek en het zelf uitvinden van *de* werkelijkheid, hadden we geen politie, geen brandweer, geen zorgverleners, geen wetenschappers, geen kunstenaars, enzovoorts. Maar zij hebben wel het recht om te stemmen en moeten dus geïnformeerd worden.
Nederland heeft de ene politieke crisis na de andere te verduren. Op 15 januari 2021 viel Rutte III, op 7 juli 2023 viel Rutte IV. Er was een grote gezondheidscrisis. We zijn in rap tempo van een hoog-vertrouwen samenleving afgezakt naar een laag-vertrouwen samenleving. De oorlog in Oekraïne duurt nog voort. We moeten bezuinigen. De klimaatcrisis wacht niet. Dit land heeft bestuur nodig en in ieder geval het begin van een aanpak van echte problemen. Het spektakel kan niet meer de hoofdrol spelen. Beste media, check beweringen van politici, lees verkiezingsprogramma’s voordat er debatten worden georganiseerd, hou zelf het roer recht. Waarom zouden politici het verkiezingsthema moeten bepalen? Dat was een bizar theater wat geen navolging meer zou moeten krijgen. Nu alles weer open ligt, is het aan de media om *de* politieke werkelijkheid te scheppen. Welke richting gaan we uit? Wordt het weer de klikwaardige zondebok, of gaan we echte problemen oplossen?
** NB: De uitwerking van het begrip spektakelpolitiek is mijn vertaling naar de Nederlandse situatie van het concept Politics of spectacle van Jacob Murray Edelman. De uitwerking van de verkiezingsdynamiek is mijn vertaling naar de Nederlandse situatie van de ideeën van Arthur J. Finkelstein. **
Zonder overlast verliest de vluchteling zijn grimmige status. Dít is de zondebok die de formerende partijen met elkaar verbindt. Pak ze die zondebok af en je ziet de onoverbrugbare verschillen.
Deze week behandelde de Eerste Kamer de veelbesproken Spreidingswet. Hoewel er nog gestemd moet worden, liet de VVD fractie in de Eerste Kamer weten vóór te zullen stemmen. De wet komt er dus door. Zo lijkt het. Nog even ter herinnering, dit is waar het kabinet Rutte IV om gevallen is. Yeşilgöz voerde er campagne mee. Een zorgvuldig georkestreerde crisis die het de VVD mogelijk maakte het kabinet te laten vallen: Spreiding van de opvang tegenhouden zodat vluchtelingen buiten of op stoeltjes moeten slapen. Want dat maakt mooie lelijke plaatjes, waar mensen bang van worden. ‘Help! We worden overspoeld door vluchtelingen!’ Bij de VVD geloven ze heilig in beeldvorming en ja, het heeft gewerkt. Alleen ging niet Yeşilgöz er met de verkiezingswinst vandoor, maar Wilders.
Een merkwaardige zet leek het, dat Yeşilgöz in de Tweede Kamer alsnog probeerde tegen te houden dat de spreidingswet naar de Eerste Kamer zou gaan, terwijl die Kamer de wet al had goedgekeurd. De formerende partijen vormden een eensgezind blok: De wet mocht er niet komen.
De Eerste Kamer bepaalt echter de eigen agenda en Yeşilgöz kon dan ook niet voorkomen dat haar partijleden in de senaat de wet zouden goedkeuren. Senator Edith Schippers, haar partijgenoot, verzachtte de pijn enigszins door te stellen dat de VVD er ‘vertrouwen in heeft dat de fractie in de Tweede Kamer iets aan de instroom zal doen’. Bovendien beoordeelt de VVD fractie in de Eerste Kamer wetten niet langs de politieke lijn van de eigen partij, maar gaat het ‘over de beoordeling van de wet op haalbaarheid, en of het doet wat het moet doen‘.
De spreidingswet komt er wel/niet
Waar gaat de spreidingswet eigenlijk om? (klap uit)
Kortgezegd gaat de spreidingswet niet om een asielstop, zoals Wilders suggereert. De spreidingswet gaat wél over een behoorlijke opvang van asielzoekers die hier al zijn of nog komen vanwege afspraken in internationale verdragen. Bijvoorbeeld door weigergemeenten in andere delen van Nederland te dwingen om asielzoekers op te vangen. Dus niet instroom, maar behoorlijke behandeling van allen die zich in Nederland bevinden (artikel 1 van de Grondwet inderdaad) en de leefbaarheid in een Nederlandse regio: Om de Groningers (blijkbaar geen Nederlanders voor Wilders) en de asielzoekers die daar geen behoorlijke opvang meer kunnen krijgen. Een asielstop vraagt om een heel andere soort wetgeving en het losmaken van internationale verdragen. Om te voorkomen dat hier nog asielzoekers komen, is vermoedelijk alleen een Nexit de oplossing.
De spreidingswet komt er dus en dat zet de formatie op scherp. Of de wet komt er niet, want Wilders is boos. “Een groot probleem, dat echt moet worden opgelost. Mijn partij wil die wet echt niet,” zei hij. Het chagrijn was van zijn gezicht af te lezen. Mét spreidingswet geen Wilders I of het wordt zo’n bumpy ride, dat alle deelnemende partijen zich op elkaar stuklopen.
Wilders begrijpt dat. Er was hem dan ook alles aan gelegen om die wet tegen te houden. Hij schuwde er zelfs niet voor de Eerste Kamer vlak vóór hun beslissing extra onder druk te zetten. De wet mag er wat Wilders betreft hoe dan ook niet komen. De komende dagen zal de klemmende oproep aan de VVD om alsnog tegen te stemmen dan ook heus wel op de formatietafel liggen.
Waarom? Omdat de opvangcrisis kostte wat het kost moet voortduren. De overlast moet blijven bestaan. Mooie lelijke plaatjes opleveren. Zonder lelijke plaatjes en zonder overlast verliest de vluchteling zijn grimmige status. Dít is de zondebok die de formerende partijen met elkaar verbindt. Pak ze die zondebok af en je ziet alleen nog onoverbrugbare verschillen. Dan moeten de partijen het hebben over de echte problemen: arbeidsmigratie, de economie, de zorg, het onderwijs en ja, de klimaatcrisis. Je ziet waar het stukloopt. Omtzigt wil geen mot met Europa dus verdragen moeten worden nageleefd (dus wel vluchtelingen), Van der Plas wil alleen het Ministerie van Landbouw en alles voor de boeren (dus wél arbeidsmigranten en geen klimaatmaatregelen) en Yeşilgöz? De VVD gedoogt, maar dan alleen in de Tweede Kamer en daar heb je – zoals bleek met de spreidingswet – nou net weer niets aan als je Wilders bent.
De migratiemythe
“De afgelopen tien jaar was slechts dertien procent van de migranten vluchteling. Dat is minder dan één op de zeven. Het zijn koopkrachtige expats en internationale studenten die in de grote steden en daarbuiten Nederlanders uit de beschikbare woonruimte hebben geperst. Niet dat handjevol vluchtelingen dat daar tijdens de verkiezingscampagne keer op keer de schuld van kreeg.” Ewald Engelen in de Groene Amsterdammer
‘Echte problemen’ worden niet veroorzaakt door vluchtelingen, maar door slecht beleid (klap uit)
Een simpel voorbeeld over zo’n ‘echt probleem’ volstaat: De Gemeente Almere is één van die gemeenten die niet voldoet aan het quotum voor de opvang van asielzoekers. Geen woningen, zogenaamd. In Almere kunnen door versnelde besluitvorming echter wel 500 extra arbeidsmigranten huisvesting krijgen, gaat de helft van alle koopwoningen naar arbeidsmigranten en blijft het bouwen van sociale huurwoningen al jaren achter. Waarom? Daar heeft de gemeenteraad geen goed antwoord op. Zoals de VN onlangs constateerde: De woningnood wordt niet veroorzaakt door vluchtelingen, maar door slecht beleid.
Het is nogal een open deur, maar als de formatie van een nieuw kabinet in hoofdzaak draait om het oplossen van een migratiecrisis en die is er niet, dan valt er weinig te formeren. Dat is het punt. Of we in Nederland een migratieprobleem hebben, is een kwestie van perspectief. Komen er veel migranten naar Nederland? Wat is veel? En wat is teveel? It depends. Het is maar hoe je het bekijkt. Het idee dat Nederland overspoeld wordt door asielzoekers klopt in ieder geval niet met de werkelijkheid. Het gaat vooral om expats en arbeidsmigranten.
Of er teveel migranten naar Nederland komen, is een discussie die je zou kunnen (of nee, moeten) voeren. Maar dat heeft niet zoveel te maken met de migratiecrisis zoals die door de VVD gecreëerd is. Dat zou gaan om asielzoekers die ons zo massaal zouden overspoelen, dat we geen andere keuze zouden hebben dan ze op een stoeltje of in het gras te laten slapen. Onwil, geen onmacht, schreven alle Groningse burgemeesters vorige week tezamen in hun brandbrief aan Minister Yeşilgöz. Zij schreven dat de asielcrisis willens en wetens in stand wordt gehouden ‘door Den Haag en andere gemeenten’. Andere gemeenten hadden zich al bereid getoond te helpen, maar wachtten nog op besluitvorming van de overheid. Het was een heel bewuste keuze om die crisis te creëren en te laten voortbestaan. Mooie lelijke plaatjes. Want het kabinet Rutte IV was eigenlijk al gevallen over stikstof. Rutte was het CDA gewoon voor, door de stekker er net wat eerder uit te trekken en van die migratiecrisis het verkiezingsthema te maken.
Socioloog Hein de Haas schreef het boek Hoe migratie echt werkt; heeft tijdens Het migratiedebat kritisch de standpunten van de portefeuillehouders geduid aan de hand van feiten. @heindehaaspic.twitter.com/l6z67LGCVq
Dit is de kern van de situatie waar we nu in zitten: het is bewust veroorzaakt. Omwille van de VVD. En daarom heet het migratiemythe.
Het ontrafelen van de migratiemythe ligt overigens buiten het bereik van dit stuk en is ook al heel goed gedaan (zie video 👈 of hier in een behapbaar radio-interview bijvoorbeeld). Je moet het alleen wel wíllen weten. Hier volstaat de stelling dat asielzoekers het probleem helemaal niet zijn. En dat ze precies dáárom het probleem zijn gemaakt.
Welke vraagstukken spelen mee in het migratiedebat? (klap uit)
Is het noodzakelijk arbeidsmigranten naar Nederland te halen? Wat is het alternatief? Hoe ziet onze economie eruit als er geen arbeidsmigranten meer bij komen? Is dat goed of slecht? Of moeten we sowieso minderen met alles vanwege het klimaat en is het goed dat we ook een stukje welvaart inleveren? Wie moet die welvaart inleveren? En heeft het kapitalisme het einde van de rek bereikt? Hebben we zelf genoeg jonge aanwas om straks onze kinderen én onze ouders te verzorgen, commerciële bedrijven overeind te houden en de ook nog eens alle cruciale en publieke functies in te vullen? Allemaal vragen die meespelen in zo’n debat.
‘Rijkste Nederlanders wederom rijker’, ‘graaiflatie’, ‘bedrijven draaien recordwinsten door prijsverhogingen’, ‘aantal werkende armen neemt toe’, ‘kansenongelijkheid neemt toe’, het regent krantenkoppen waaruit dat de verhoudingen in Nederland steeds schever trekker. Vanwege de hoge energierekening zitten er mensen in de kou, kinderen wordt een schoolontbijt aangeboden, de voedselbanken buigen door, het aantal daklozen neemt toe. Vanwege de oorlog in Oekraïne zijn de energierekening en brandstof voor velen onbetaalbaar geworden. De bestaanszekerheid van de huishoudens met de laagste inkomens raakt in gevaar. Nederland heeft ‘echte problemen’. Woningnood. Verschraling van de sociale voorzieningen. Mensen die werken kunnen steeds slechter de eindjes aan elkaar knopen. En de rijken worden steeds rijker.
Je zou verwachten dat we op een punt zijn gekomen waarop de economisch angstigen bereid zijn de rijke elite aan te vallen. Maar dat gebeurt niet. Het ‘plebs’ kan het hen misschien allemaal kwalijk nemen, maar het ‘establishment’ is zeer goed in staat wraak te nemen. De rijke welgestelden zijn veel te machtig. Hoewel er steeds meer rancune is naar de linkse (of bestuurlijke, of zoals ze de laatste tijd steeds vaker genoemd worden ‘de culturele’) elite, draait het in hoofdzaak niet om hen (ook een ontwikkeling die tegen het licht gehouden mag worden, daarover gaat deel III). Toch kan die laatste club elitairen niet verantwoordelijk worden gehouden voor het beleid van rechtse kabinetten. En dus kom je terug op de rijke elite. Maar in plaats van díe aan te vallen, worden migranten en aangevallen, terwijl die vaak – als ze tot dezelfde economische klasse behoren – gebukt gaan onder dezelfde problemen als zijzelf. Waarom wordt de migrant dan de zondebok en niet de belastingontduikende rijke stinkerd in die grote villa?
“[M]igratie is in Nederland geleidelijk tot zondebok geworden, nadat daar eerst een taboe op rustte.” Prof. Dr. Leo Lucassen in Trouw.
Een bepalend kenmerk van de zondebok – en dit is belangrijk om te onthouden – is dat het een slachtoffer moet zijn die veilig kan worden aangevallen. Het is een machtig fenomeen. Eigenlijk een soort ventiel die de druk van de ketel haalt zonder dat er echte schade ontstaat. Of althans, niet schade die je zou willen voorkómen. Daarom kies je een machteloze groep slachtoffers, die niet voor zichzelf op kan komen, die zich niet organiseert, die niet terugslaat en waarvan je weet dat het geen represailles teweegbrengt. Er ontstaat geen kettingreactie van geweld, er komt geen wraak. Het is zonder consequenties. Als het lot van die groep je niet interesseert, althans. En helaas, dat is zo in Nederland. Dat zou je racisme kunnen noemen, maar dat begrip wil niemand meer begrijpen. Laten we het onverschilligheid over het lot van ‘de ander’ noemen dan. Misschien beklijft het dan wel.
Op iemand die geen wraak kan nemen, kan je ongestraft je frustraties botvieren
De functie van de zondebok
Een ‘zondebok’ is niet slechts een woord of een uitdrukking, maar een eeuwenoud gebruik. Het is vooral bedoeld om ongeluk, ongezondheid of onmacht af te werpen en herboren of hernieuwd verder te kunnen, zonder de ballast van dat ongeluk of de zonde.
Lees hier een historische en antropologische analyse van zondebokken of zondebokpolitiek. Zeer aan te raden, want het maakt je in één klap duidelijk hoe het politieke spelletje wordt gespeeld en waarom we er zo vatbaar voor zijn. (klap uit)
De term zondebok dekt niet bepaald de lading die aan het fenomeen hangt. Het woord komt uit de Torah (of het Oude Testament); het werd voor het eerst gebruik in het boek van Leviticus (kijk vooral de video 👆, zeer toegankelijk, snel en makkelijk uitgelegd). Hoewel de meeste Nederlanders hun rug hebben toegekeerd naar religie, ligt het toch aan de basis van de normen en waarden en de Nederlandse cultuur. Daarom is het belangrijk om het wel te bespreken, en het te begrijpen.
Het gaat om de vergeving van je zonden door God, zonder daarbij jezelf te hoeven offeren. Het verhaal gaat om de verzoening van een schuldig volk met hun god: Op de Grote Verzoendag (Jom Kippoer) moest de hogepriester een offer brengen om het Heiligdom van God te mogen betreden. Hij nam daartoe twee geitenbokjes. Eén van de bokjes werd geofferd, het andere bokje werd beladen met de zonden van het volk en de woestijn in gestuurd. Zo waren de zonden van het volk verdwenen en kregen zij vergeving van God voor hun slechtheid. Het was een manier om weer sociale cohesie te creëren. Er werd stilgestaan bij de zonde, zonder een schuldige aan te hoeven wijzen.
Hoewel we de term overgenomen hebben van de Hebreeuwse Bijbel, gaat het hier niet (slechts) om een Bijbelse mythe. In zijn boek The Golden Bough geeft James Frazer (1854 – 1941) vele tientallen voorbeelden van dit gebruik onder vele verschillende volkeren, door de eeuwen heen. En niet alleen onder exotische ‘wilden’ zoals hij ze noemt, maar ook onder Europese volkeren. Mensen hebben blijkbaar altijd en overal de neiging om misfortuin en ongeluk weg te willen gooien. Vaak letterlijk, door het symbolisch over te brengen op een object dat vervolgens wordt weggegooid of vernietigd. Niet slechts in spirituele zin, maar vaak in heel praktische zin. Het is wat we hebben, het is iets tastbaars wat we kunnen doen, het maakt een eind maakt aan machteloosheid zonder dat het (nog meer) schade aanricht.
Centraal in onze (schijnbaar) menselijke natuur staat dat we dingen weg willen gooien waar we geen grip op hebben en dat je ongeluk, tegenslag of beperkingen over kunt brengen op iets anders. Een object. Of op iemand anders. Een ander mens. Of een groep mensen. Ook wij doen dat nog. Denk bijvoorbeeld aan het afkloppen van ongeluk aan ongelakt hout. Vanwege de wetenschap hebben we echter steeds minder behoefte aan bijgeloof en rituelen. Als we ziek zijn bijvoorbeeld, nemen we medicijnen. We kunnen veel verklaren. En toch is het ‘bijgeloof’ ook hier niet helemaal weg, zelfs niet in de medische wetenschap. Zo wordt steeds vaker gedacht dat voldoende beweging de patiënt wel zal bevrijden van onverklaarbare ziektes. Depressie kan je wegwandelen. Een burnout ook. ME. Long Covid. Alsof het lichaam de ziekte, door de energie die vrijkomt, weggooit. Precies zoals ze daar in vroeger tijden ook over dachten, alleen toen projecteerden ze hun ziekte in (bijvoorbeeld) een steen die ze weg konden gooien. Het gebruik is net iets anders (hoewel dat manifesteren tegenwoordig ook weer aan populariteit wint), de gedachte erachter dezelfde. De oorzaak kunnen we niet verklaren en dus is er behoefte het onverklaarbare weg te gooien.
We zondebokken vooral uit schuldgevoel. Of eigenlijk om ons niet schuldig te hoeven voelen. Klap uit om te lezen hoe dat werkt, waarom het werkt en waarom we het juíst doen in tijden van crisis en onrust.
In de antropologie is zondebokken (als werkwoord) of zondebokpolitiek een belangrijk studieonderwerp. Er bestaan verschillende theorieën over. Het werk van de filosoof Kenneth Burke vormt daarbij een belangrijk uitgangspunt. Het werk van Burke (geschreven ten tijde van de opkomst en ondergang van Hitler) is bijzonder interessant om te lezen, want veel is herkenbaar. Zijn theorie is dat mensen een zondebok nodig hebben zodat ze hun eigen schuld of medeplichtigheid niet hoeven in te zien. Door alle schuld op een onmachtige derde te leggen en die weg te sturen of zelfs te vernietigen, verdwijnt de eigen schuld of medeplichtigheid aan de situatie. De frustraties zijn botgevierd, de zonde is meegenomen door de zondebok, de samenleving kan weer helen.
In Nederland zou je deze theorie als volgt toe kunnen passen: Ongelijkheid en discriminatie zitten in ons DNA. Het is institutioneel, wijdverbreid en iedereen weet dat het gebeurt. Het is waarom de toeslagenaffaire kon gebeuren. Het was een jacht op mensen die bij voorbaat toch al verdacht waren, het was een breed gedeelde overtuiging. En ook toen politici schoorvoetend moesten toegeven dat er sprake was van institutioneel racisme, dat mensen kapot waren gemaakt door de overheid zelf – uit ons aller naam, dat kinderen bij hun ouders weg waren gehaald, dat het mensen tot zelfdoding had gedreven, het kabinet was gevallen en de wereld vol afschuw reageerde over zoveel onmenselijkheid … zelfs na dat alles kregen diezelfde partijen genoeg stemmen om opnieuw dezelfde coalitie te kunnen vormen en hun beleid voort te zetten.
Stemmen op dergelijke partijen, met de wetenschap dat ze zulke ernstige wandaden hebben begaan, het maakt je medeplichtig. Een ongemakkelijke werkelijkheid. ‘Er is geen alternatief,’ zeiden die kiezers. Maar dat was er wel. Alleen niet voor hen. Zij stemden op die partijen omdat ze daar zelf het meeste baat bij hadden, ook al zou dat kunnen leiden tot nog meer wandaden. En daar leidde het ook toe. Het onderdrukken van groepen die niet voor zichzelf op kunnen komen of niet voor ‘vol’ aan worden gezien, het was zelfs tijdens verkiezingstijd in volle gang. Het is wat ons verdeelde tijdens de coronacrisis. Dit is het land van de ‘hardwerkende Nederlander’. Of eigenlijk: de witte, werkende man en als ze geluk heeft, ook zijn vrouw (omdat haar arbeid nodig is voor de economische groei, niet omdat ze dezelfde status heeft). Niet het land van de chronische zieke arbeidsongeschikte, niet van ouderen, niet van de kinderen.
Nederland is het land van de gezonde arbeidspopulatie. De economie kreeg tijdens de coronacrisis de prioriteit, terwijl ook dat best anders had gekund. Bijna de hele wereld deed het anders en dat ontging echt helemaal niemand. We werden medeplichtig aan de onnodige ziekte en dood van onze naasten en omdat dat besef zo ontzettend knoert veel te hard is, zou je die schuld wel af willen leggen zónder dat onder ogen te hoeven zien. En dat doen we dan ook. Niemand heeft het er nog over. Alsof het nooit gebeurd is. De crisis is weg, corona is weg, alsof het niet gebeurd is. We herdenken de gestorvenen niet eens. Gewoon weg.
En inmiddels is dat kabinet ook weg en komt niet meer terug. Dat is overigens geen bijzonder verschijnsel, dat politieke partijen afgestraft worden na een crisis. Niet alleen vanwege hun eigen wanprestaties, maar omdat ze zo onze eigen zonden met zich meenemen. We zijn er van af, zonder de schuldvraag onder ogen te hoeven zien. Schone lei. En goddank, we zijn niet medeplichtig.
De zondebok is altijd onschuldig
“Sinds 2001 hebben pers en politiek de islam opgepoetst tot zo ongeveer de grootst denkbare bedreiging voor Nederland. Hele volksstammen van politici en opiniemakers danken er hun carrière aan.” Ewald Engelen in de Groene Amsterdammer
Al een aantal decennia gaat het er onophoudelijk over: Nederland heeft moeite met die buitenlanders die maar niet willen integreren. Gek is dat. Toen mensen als mijn moeder uit de voormalige kolonies kwamen, toen de vele arbeidsmigranten uit Turkije en Marokko kwamen, toen waren het vreemden, spraken een vreemde taal en zou je de angst wel kunnen begrijpen. Als je niet goed met elkaar kunt communiceren, je elkaars gebruiken en lichaamstaal niet begrijpt, dan ben je op je hoede. Dat is best een normaal verschijnsel. Je weet niet wat je op je hals haalt als je zo’n groep mensen tegen je in het harnas jaagt. De herrie over de mislukte multiculturele samenleving kwam dan ook pas nadat al die groepen al best goed geïntegreerd waren.
Tegenwoordig is mijn tandarts een voormalig vluchteling uit Irak, mijn neuroloog komt oorspronkelijk uit een Afrikaans land, de plaatsvervangend huisarts komt uit Afghanistan en de weekendapotheek wordt uitsluitend bemenst door jonge vrouwen met een hoofddoek. Respectabele functies, ze spreken foutloos Nederlands, ze hebben beroepen waar we zeer afhankelijk van zijn. In de bouw, in de gezondheidszorg, in het onderwijs, in de productie, logistiek, winkels, magazijnen, gemeenteraden, overheid, Tweede Kamer. Ze (of we moet ik eigenlijk zeggen) werken overal. Toch zijn ze (we) niet geïntegreerd. De schuld van alles wat mis is. En dat komt juist omdát de integratie geslaagd is. Voormalig migranten hebben hier een leven en net zoveel te verliezen als alle andere Nederlanders, ze vormen geen georganiseerde groep, niemand komt in opstand. Een veilige zondebok om je frustraties op bot te vieren.
Schuld op je nemen
Waarom hebben mensen de neiging een schuldige voor grote problematiek aan te wijzen en daarmee de werkelijkheid te ontlopen? Klap uit voor een uitgebreidere blik op dit fenomeen.
Als je nog niet bent afgehaakt uit pure boosheid en misgenoegen, sta je misschien open voor de denkbeelden van René Girard, die de meest invloedrijke visie op de zondebok heeft in de antropologie. Volgens Girard is de zondebok per definitie onschuldig. Of niet per se helemaal schoon van schuld, maar onschuldig genoeg en onmachtig genoeg om de schuld te kúnnen krijgen. Iemand, of een groep, die zich er niet tegen kan verzetten en die tegelijkertijd geen bedreiging vormt. Zijn werk is zeer omvangrijk en ik ontkom er niet aan om het drastisch te vereenvoudigen, maar heel kort zou je kunnen zeggen dat het om een ‘groep’ moet gaan, waarvan je weet dat ze de boel niet in chaos zullen storten.
Girard, zelf eigenlijk atheïst, zag in het christendom de mythe der mythen. Of de mythe die alle andere mythen overbodig maakte. Want het christendom draait om zelfopoffering. De kruisiging van Christus staat voor barmhartigheid en immense liefde. In de Bijbel wordt de Messias opgeofferd voor de zonden van het volk. Het was God Zelf die de zonden van het volk op Christus plaatste, zodat Christus de zonden weg zou voeren. Deze ‘mythe’ leert ons dat zonden ook verdwijnen door zelfopoffering, of de schuld zelf te dragen. Christus herrees uit de dood en werd onsterfelijk. Het was de ultieme verlossing van zonde. Dat is een voorbeeld voor gewone mensen: Het is niet nodig om je schuld op een ander te leggen om met een schone lei verder te kunnen. Een samenleving kan ook herboren worden door de schuldvraag onder ogen te zien, daar boete voor te doen en in vrede verder leven.
Waarom is het eigenlijk zo moeilijk om de schuld bij jezelf te zoeken? Of de echte problemen onder ogen te willen zien? Dat blijft de grote vraag. Waarom zou je jezelf opofferen, als er een zondebok is die het op zich kan nemen. Een zondebok is per definitie niet alleen onschuldig, maar het moet ook aannemelijk zijn dat hij schuldig zou kunnen zijn. Zo’n zondebok moet daarom niet teveel op je lijken. Er moeten genoeg verschillen zijn, waardoor je jezelf of de ander als anders kunt beschouwen. Iemand die schuldig zou kunnen zijn. Gooi daar een groot aantal crises bovenop die potentieel je wereld op z’n kop zouden kunnen zetten, een paar handige populisten en voilà, kom maar op met die zondebok.
Hier ligt ons probleem. Dit is racisme. Of als het specifiek tegen moslims gericht is islamofobie. Of othering. Discriminatie. Het aannemelijk vinden dat die ‘ander’ de schuldige is, ook al heeft die ander je niets misdaan. Of daar op zijn minst onverschillig tegenover staan. De mythe (of stereotypen) over die ander graag willen geloven, zodat je niet over de schuldvraag hoeft na te denken. En niet willen aanvaarden dat je het doet, omdat je diep van binnen weet dat je niets te duchten hebt van die ander. Anders had je het niet gedaan. Je had boos kunnen worden op de rijke elite (vertegenwoordigd door Yeşilgöz), op populistische politici (Wilders, Van der Plas) die de samenleving – die zo hard cohesie nodig heeft – nog verder uit elkaar willen drijven, op politici die onze relatie met de overheid overhoop schoppen (Omtzigt), waardoor de fundamenten van onze samenleving op instorten staan. Maar voor hen ligt de rode loper uit omdat ‘de oude politiek’ weg moet. Met hun vertrek uit het landsbestuur, gooien we ook onze eigen schuld weg. Dus hier met die zondebok.
De populistencoalitie kan niet zonder zondebok
De migrant heeft het gedaan. Niet de economische elite, niet de populisten die persoonlijke macht willen, niet wijzelf, niet de veranderende omstandigheden, niet de onzekerheid in de wereld, maar de migrant. De vluchteling. De moslim. De buitenlander. Als die nou eenmaal weg is, neemt hij al onze zonden mee. Op zijn hoofd, net zoals het geitenbokje. Zonder catastrofaal geweld. En daar is dus die migratiemythe goed voor. Dan kan je opnieuw beginnen, zonder schuld op je te nemen.
Maar wat nou als die mythe ontzenuwd wordt? Wat als journalisten eindelijk eens wakker worden en groots koppen dat die migratiecrisis helemaal niet bestaat? Als ze dat stug volhouden? Gewoon steeds de cijfers en de werkelijkheid rapporteren? Dan is de lijm tussen de formerende partijen weg en zijn er enkel nog verschillen. Want dan gaat het niet meer om de bespreking van welke zonden er op de kop van de bok gelegd moeten worden, maar moeten echte problemen opgelost worden. De VVD wil die schuldvraag niet. Omtzigt ook niet. Van der Plas wil alleen maar het ministerie van landbouw en verder niets. Geen van de formerende partijen heeft maar het begin van een antwoord op de echte problemen. Zonder zondebok gedijen ze niet. En ze willen en zullen macht, dus moet die zondebok hoe-dan-ook de schuldige blijven.
Als er nieuwe verkiezingen zouden komen, zouden Wilders en zijn knechten van de PVV meer dan 60 zetels binnenhalen, wordt er wel geroepen. Maar dat lijkt me volledig afhankelijk van de media en van de andere politici. Wie is de mythe der mythen en doorbreekt de migratiemythe? Wie durft de schuldvraag onder ogen te zien en zelf wat schuld op zich te nemen? Problemen worden niet opgelost. Na deze zondebok, moet er weer een nieuwe zondebok komen. En dat gaat tot in de oneindigheid door. Totdat je zelf een keer tot die groep behoort.
We worden allemaal een keer oud. Helaas voor ons doen we dat over niet al te lange tijd in te grote getalen tegelijk en zijn we allemaal ineens geen hardwerkende Nederlanders meer. De perfecte zondebok. Die grijze ‘ander’, die niet voor zichzelf op kan komen en waar je je frustraties ongestraft – zonder mogelijke consequenties – op kunt botvieren. Het is de oplossing die wij de jongere generaties leren. En dan is het wat zij hebben, iets tastbaars wat ze kunnen doen. (Die ontwikkeling is al ingezet trouwens, door ons eigen toedoen.) Niet te lang behandelen, want ‘te hoge kosten’ en ‘geen handen aan het bed’. Moeten we maar niet zo oud worden. Díe zondebok moet dan ook weg, omdat het een eind maakt aan hun machteloosheid en zodat niemand zich schuldig hoeft te voelen. Oude mensen leveren toch niets op.
Een zondebok is handig en van alle tijden. Als je de echte problemen niet oplost, heb je altijd weer een nieuwe zondebok als bliksemafleider nodig, anders kookt het over. Als je zelf niet als zondebok wil eindigen, pak je de formerende partijen hún zondebak af.
“[Wij zullen] ons moreel, maar als het nodig mocht blijken ook juridisch, moeten wapenen tegen autocratische, anti-democratische onderstromen in onze samenleving. De waarschuwingen van de veiligheids- en antiterrorisme-diensten zijn te luid en te frequent om die onderstromen af te doen als verwaarloosbare folklore.”
Dit zijn de woorden van Thom de Graaf, vicepresident van de Raad van State. De Graaff refereert hier aan het jaarverslag van de AIVD (2022), waarin de dienst constateerde dat het rechts-extremisme steeds meer een bedreiging voor de democratische rechtsstaat vormt. Dat rapport kreeg in de media en onder columnisten bitter weinig aandacht, terwijl er zeer verontrustende dingen in staan. Het meest verontrustend, als het gaat om rechtsextremisme, is dat de AIVD observeert dat er tussen de verschillende rechtsextremistische groeperingen die Nederland kent, een grote gemene deler te ontdekken valt. Onder de bevolking wordt het veelal weggewoven als ‘absurd’ en zoals De Graaf terecht opmerkt: als folklore. Niet serieus te nemen. Neem nu de omvolkingscomplottheorie. Zo grotesk dat het eerder een lachwekkend niemendalletje lijkt dan een serieuze bedreiging. Niemand gelooft daar écht in. Toch?
Een naïef land
Nederland is zo’n pijnlijk naïef land dat de complotdenkers ruim baan gegeven wordt. Tot in ons parlement mogen ze hun propaganda uitspugen en we zien het nog altijd als onschuldig. De omvolkingstheorie wordt van ons eigen belastinggeld via talkshows en omroep On! – via de reguliere media – tot in je woonkamer bezorgd. Onze volksvertegenwoordigers verkozen zelfs de kwaadaardige complotdenker Bosma als hun voorzitter voor de Tweede Kamer. Bosma, die het presteerde zowel tijdens zijn sollicitatie naar het voorzitterschap als bij zijn dankwoord op hondenfluitjes te blazen. De Kamer moest er hartelijk om lachen, terwijl ze toch heel goed op de hoogte waren van zijn opvattingen. Humor maakt alles goed. En onschuldig, blijkbaar. Het moet allemaal maar kunnen, de heilige ‘VVMU’, iedereen mag een mening hebben. En humor, oh heerlijk toch, humor in de Kamer! Dat is precies wat ons parlement nodig had.
“Wat de groepen ondanks hun verschillen delen, is de omvolkingscomplottheorie. Er zijn…aanjagers die hopen dat ze…in Europa meer samenwerking op gang kunnen brengen tussen de verschillende rechts-extremistische stromingen, en dat ze zo een grote (internationale) beweging kunnen bouwen.” Uit het AIVD Jaarverslag 2022.
Van burgers kan je het misschien nog begrijpen en misschien zelfs wel van de media, dat ze niet begrijpen wat hier speelt en de ernst ervan gewoon niet kúnnen inschatten. Onze Kamerleden weten beter. Ze kennen de rapporten van (o.a.) NCTV, de AIVD en de Europese Commissie over rechtsextremisme, ze weten exact wat de omvolkingscomplottheorie is en waarom die een bedreiging vormt voor onze democratische rechtsstaat. In het kort, want iedereen zou zich beter snel en volledig op de hoogte stellen van de inhoud van die rapporten, komt het hierop neer: Nederland kent verschillende extremistische groeperingen. In het geval van rechtsextremisme zijn er meerdere groepen actief, ook met heel jonge aanhangers die online met elkaar fantaseren over geweld.
Blanke superioriteit
Er zijn verschillende stromingen, maar ze kennen een grote gemene deler: de omvolkingscomplottheorie. Mensen geloven daar echt in, ja. En heilig. Wilders gelooft daarin, Bosma, Musk, Trump, Orban, Meloni, Vlaams Belang en ga zo maar door. (Als je nog niet exáct weet wat het is, is het tijd voor huiswerk, maar hier een aardige uitleg). Enkele groepen zijn sterk vóór gewelddadigheden, terwijl andere groepen daar (‘misschien slechts in woord’) afstand van doen. In die rechtsextremistische groeperingen groeit de hoop op internationale samenwerking. Er zijn echter verschillen die tussen hen in staan.
Op X/Twitter zie je inmiddels een kwispelend aan elkaar snuffelen ontstaan tussen twee stromingen. Beide stromingen zijn anti-immigrant en ‘superieur blank’, maar de Eurabia-aanhangers (Wilders) zijn vooral anti-moslim en de aanhangers van de white genocide theorie (Musk/Trump) zijn vooral antisemitisch. Heel kort samengevat: de verschillende groepen vinden allemaal dat het ‘blanke ras’ met uitroeiing bedreigd wordt, alleen over de zondebok zijn ze het niet eens. Extreemrechts is groot in westerse landen. Moet je je voorstellen wat er gebeurt als ze besluiten dat beíde zondebokken geofferd kunnen worden en het is nogal fluïde allemaal, dus denkbeeldig is dat niet.
Onschuldig geflirt
Nu de formatiegesprekken weer beginnen houdt Geert Wilders zich koest, zoals beloofd. Toch moet hij er af en toe een naar tweetje of postje op Telegram uitgooien. Toch nog even op dat hondenfluitje blazen. Maar ach, redelijk ‘mild’, voor zijn doen. Veel méér dan ‘Kijk Pieter, hij doet het weer!’ kunnen zijn critici er dan ook niet van maken. Wilders is al zo lang zo extreem en Nederland inmiddels zo gewend aan zijn retoriek, dat het niemand nog écht doet fronsen. En zo kon het dat Wilders en Musk deze week openlijk op X met elkaar aan het flirten sloegen over hun overeenkomsten en verschillen binnen dat omvolkingscomplot en slechts NRC en Geen Stijl er acht op sloegen, al overzagen ze deze paringsdans nou ook weer niet helemaal.
Wilders smeedt allerlei allianties met rechtsextremisten van andere stromingen. En ja, ze geloven er echt in. Echt, echt. Ook Wilders. Die leeft al meer dan 20 jaar, dag in dag uit, in dat complot. De spelonken van zijn brein liggen open en bloot over het hele internet, in zijn boek, hij toert er de wereld mee over. De man is geen mysterie en zijn gedachtengoed al helemaal niet. Alles wat hij zegt meent hij. Het is bewust, gepland en met een grotere agenda. Hij zegt dat zelf. Het geflirt is niet onschuldig. Het is menens en voor Wilders belangrijk genoeg om zijn radiostilte er voor te doorbreken. Want er broeit heel wat in die groeperingen met de situatie rond Israël en het feit dat in 2024 wereldwijd historisch veel kiezers – in 64 landen – hun stem gaan uitbrengen. We staan op een heel belangrijk kruispunt en wij zijn de enigen die dat niet zo doorhebben.
Nederland als spil van instabiliteit
Een klein landje zijn we en we interpreteren graag maar wat raak. Eindeloos discussiëren, iedereen droomt en mijmert maar wat voor zich uit. De staat van onze media is deplorabel en de meeste van onze columnisten zijn om te huilen zo slecht geïnformeerd. Lees die rapporten toch eens. Onze overheid beschikt over een schat aan informatie en die is voor ons allemaal gratis en eenvoudig in te zien. Wat die groeperingen doen, wat hun doelen zijn, hoe ze het doen, het staat er gewoon in omschreven. Ten eerste: Het normaliseren van hun gedachtengoed door het in de mainstream media te krijgen (en dat is heel goed gelukt). Maak het luchtiger, breng het met humor en het sijpelt door in het debat (hoi Bosma!).
Het mainstreamen van extremisme is het voornaamste doel (hoi X!). Samenwerken met andere rechts-extremisten is een ander voornaam doel. Wat de consequenties zullen zijn? Chaos. En chaos leidt tot meer chaos. Gezien de denkbeelden van Wilders over de EU en Oekraïne, om er maar een paar te noemen, wordt een regering met de PVV één grote turbulentie. Hij is niet milder, maar zet onverschrokken nog een paar grote stappen verder, terwijl de Nederlandse media geen flauw benul hebben van wat hij doet. Met een extreemrechts kabinet, dreigt Nederland de spil van instabiliteit te worden.
Accelerationisme is een stroming binnen het rechtsextremisme. Hierbinnen wordt het creëren of versnellen van chaos nagestreefd, om zo een rassenoorlog en de vervanging van de democratie door een witte etno-staat te bespoedigen (NCTV, 2021)
De macht lonkt
Ach, de Nederlandse rechtsstaat is veerkrachtig, die kan wel een stootje hebben. De andere partijen houden Wilders wel in toom. ‘Heb toch vertrouwen in de democratische rechtsstaat’, hoor ik voortdurend. Wat mij betreft is het vertrouwen veel te groot. We leunen vooral op de veronderstelde integriteit en het leiderschap van Pieter Omtzigt, maar die is nu al zeer discutabel. Want net als Yeşilgöz kostte het Omtzigt nog geen paar maanden om van zijn eigen paradepaardjes af te stappen en in zijn verkiezingscampagne de zondebok van Wilders centraal te stellen. De macht lonkt.
Macht corrumpeert altijd. Al-tijd. Onthoud dat. Het is niet zomaar een gezegde, het is een wetmatigheid. De verleiding lonkt en het geflirt tussen Wilders en Omtzigt bevindt zich al op het tweede honk. En van Omtzigt kan je van alles zeggen, maar naïviteit is niet een etiket die je hem op zou plakken. ‘Pieter kijkt’ heus wel en begrijpt beter dan de meesten van ons wat Wilders doet. De onderhandelingen gaan gewoon door. En dat zou je zorgen moeten baren.
Dus politici, media, columnisten, burgers, duik die rapporten in, onderwijs jezelf, schud je naïviteit af en neem je verantwoordelijkheid. ‘Word wakker’ was wat dat betreft misschien toch een pijnlijk treffende term. Er is geen enkele goede reden voor Omtzigt om deel te nemen aan een extreemrechts kabinet. Geef hem alle reden om dat niet te doen. Graaf alles op over die PVV, over Wilders, over die complottheorieën, laat je niet intimideren met goedkope chantage, steun de critici, maak het schandaal en bied een achterdeur. Tweederde stemde níet op Wilders, laat dat duidelijk zijn. Geen regering met Wilders, cordon sanitaire om die partij en een cordon mediatique om extreemrechts. Complottheorieën zijn geen folklore, maar een serieuze bedreiging.
Ook zwijgen is participeren
‘Vertrouwen in de rechtsstaat’ is geen passieve bezigheid. Geen enkele volwassene in dit land is een innocent bystander. Ook zwijgen is participeren. Het getijde is gekeerd. Die “autocratische, anti-democratische onderstroom” is nu de mainstream geworden. Democratie is hard werken. Om af te sluiten met de woorden van Thom de Graaf: Vertrouwen in de rechtsstaat betekent dat je het algemeen belang moet najagen. Neem die taak serieus. Wie je ook bent.
“Vertrouwen in de rechtsstaat betekent dat iedereen bereid moet zijn niet alleen een eigen belang te dienen en na te jagen maar ook het grotere belang, het algemeen belang, mee te wegen. Dat vraagt per definitie om inschikkelijkheid, de bereidheid om tegenstellingen niet te hoog te laten oplopen. Elk samenleven valt of staat bij een zekere matiging. Van toon, van eisen, van het eigen gelijk. Voor de rechtsstaat is dat niet anders. Op alleen maar extreme standpunten en houding kan de rechtsstaat niet rusten.” Thom de Graaf, vicepresident van de Raad van State, Mohamed Rabbae-lezing ‘Vertrouwen in de democratische rechtsstaat maart 2023.
“Je moet erboven staan. Je moet ERBOVEN STAAN!” Ik zie hem nog zo goed voor me, al is het nu meer dan drie decennia geleden. Zijn halflange, rode haar driftig wapperend, zijn knalrode wangen, hoeveel moeite hij moest doen om zijn stem kalm te houden, zijn hete adem in mijn gezicht. Zijn neusvleugels, wijd opengesperd, spraken boekdelen. Kalm was hij zeker niet. Maar ik kwam niet om hem heen, hij hield me vast, versperde me de weg, trok me terug als ik toch dreigde te ontsnappen. “JE MOET ERBOVEN STAAN!”
Daar stonden we, bij het houten bankje naast de zandbak tegenover mijn huis. Zijn kleine pupillen stonden strak op mij gericht, terwijl ik alleen maar naar dat bankje kon blijven staren. ‘Gin’ stond daar in mijn handschrift. Met een grote, dikke streep erdoorheen. En daaronder stond in koeienletters gekalkt: “GA TERUG NAAR JE EIGEN LAND.” Wáár moest ik boven staan? Ik wilde nergens boven staan. Daar verderop liep hij, mijn buurjongen, ik wilde hem vragen waarom, misschien wilde ik hem wel slaan, weet ik veel, gewoon de confrontatie aangaan. Maar ik mocht niet. Ik moest ‘erboven staan’. Nou was ik 12 en had ik geen idee wat dat betekende, maar ik wist genoeg. Meneer ‘erboven staan’ was 14 en mijn buurjongen 15. De angst was gewoon te ruiken en het was niet de mijne.
Ik, de Goede Engel
Moeilijke dingen leren? Graag. Moeilijke situaties? Met een grote boog eromheen. Ik was het soort kind dat altijd confrontaties uit de weg ging. Zo zeer zelfs dat ik, toen mijn zus uit de tuin bij onze Zeelandse vakantiebungalow werd weggetrokken en aan een boom gebonden door een groepje jongeren omdat we naar ze hadden zitten ‘gluren’, bevroren op het terras bleef zitten. Ik deed niks. Ik riep zelfs mijn ouders niet. Roerloos bleef ik zitten, bang als ik was dat ze anders ook mij zouden grijpen.
Ik was een onschuldig, dromerig en vrolijk kind. Mijn zus was een stuk pittiger. Toen mijn moeder haar een keer vasthield en me probeerde te dwingen haar eindelijk eens terug te slaan, voor mezelf op te komen, liep ik weg. Vele, vele jaren heb ik dit voorbeeld gekoesterd als *het* symbool van mijn goedaardigheid. Kijk eens wat een zachtaardig en lankmoedig mens ik was. Ik kon haar zonder consequenties slaan en ik deed het niet. “Ik vond haar zielig,” was mijn motto. En zo was mijn zus de pestkop, mijn moeder een slechterik en ik een goede engel.
Flegmatiek
Pas toen ik zelf moeder werd en mijn eerste kind zag worstelen met de verhoudingen met andere kinderen, begreep ik pas goed hoe angstig ik zelf als kind was. Hoe goed ik tegen mezelf kon liegen. Hoezeer ik als kind mijn persoonlijkheid om die angst voor confrontaties heen bouwde; door mijn zwakke eigenschappen te verpakken als deugd, iets ‘goeds’ en zo weg te kunnen blijven rennen voor mijn eigen angst. Met opgeheven hoofd. Een flegmatisch kind, noemde mijn moeder me.
Daarom was dat moment bij dat bankje zo levensbepalend. Het was een gevolg van een ruzie tussen mijn ouders en onze directe buren. Geen idee meer waar het over ging, maar dat het heftig was en behoorlijk uit de hand liep weet ik nog wel. Ik hield me afzijdig, het neutrale baken. Te groot, te waardig om me met die ruzie te bemoeien. Maar zo raakte ik er opeens in betrokken en niet zo’n beetje ook. Ik was woest.
Vechten
De hele middag hebben ze op me ingepraat, die jongen, mijn ouders, andere buurtkinderen. Ik moest het laten gaan. Erboven staan, erboven staan, erboven staan. Hij had het vast niet zo bedoeld. Het was gewoon uitdagen. Het betekende niet zoveel. Erboven staan. Maar dat kon ik niet. Hij had er van alles kunnen schrijven. Stoephoer, greppeldel, dat soort dingen, want dat was óók mode in die tijd. Nooit had ik ergens ‘ga terug naar je eigen land’ zien staan, en ik las die schrijfsels altijd, overal. Het was wel zo bedoeld. Dus ik was woest en ik bleef woest.
Pas de volgende ochtend kon ik op een onbewaakt moment naar buiten komen toen ik mijn buurjongen voorbij zag schieten. Ik rende erachteraan. Bij de voordeur van andere buren haalde ik hem in, tikte hem op zijn schouder en vroeg hem alleen: “Waarom?” Het liep uiteraard uit op vechten en dat luchtte op. Ik rekende in die paar minuten niet alleen af met zijn daden, maar ook met mijn angst. Ik kwam voor mezelf op en het voelde als een tiendubbele overwinning. Ik oversteeg niet alleen mijn eigen angst; ik had me weten te ontworstelen aan de angst van iedereen om me heen.
Erboven staan
Hoe weet ik niet meer, maar met die buurjongen kwam het goed. Als ik hem tegenkom, dan maken we een praatje. No hard feelings. Hij is dan ook niet de reden waarom ik me dit incident nog zo goed herinner. ‘Erboven staan’. Het is een uitdrukking waar mijn nekharen nog steeds rechtovereind van gaan staan. Ik herinner me dit incident vooral nog vanwege hém, hij die ertussen ging staan en het me onmogelijk maakte voor mezelf op te komen.
Ik denk er nog zeer regelmatig aan en dan nog altijd ruik ik zijn angst. Niet dat ik het me niet kan voorstellen, ik weet wel wat van angst. Maar het is één ding als angst je eigen leven belemmert, het is een ander – en veel groter – ding als jouw angst een ander verlamt. Als jouw angst het een ander onmogelijk maakt om voor zichzelf op te komen, dan had je hem net zo goed zelf die spreekwoordelijke mep kunnen verkopen.
Een land gevangen in angst
Sinds kort zit ik weer op het social medium X/Twitter en daarom denk ik de laatste paar dagen weer constant terug aan dat incident uit mijn jeugd. Omdat ik die angst kan ruiken. Het barst er van de uitlokking, belediging en pure agressie. Met de verkiezingswinst van de PVV staan de sluizen nu wagenwijd open. Er is geen rem meer. Het is moeras van pure, onversneden moslimhaat en racisme. Daaromheen zit een dikke schil van flegmatiek; de nuchtere mensen. Het redelijke midden.
Dat het behoorlijk uit de hand loopt, dat begrijpt toch iedereen. Maar in die schil, daar zitten de goéde mensen, ze zijn ons neutrale baken. Te groot, te waardig om zich er écht mee bemoeien. Er zijn altijd twee kanten, heus niet alle PVV-stemmers zijn racistisch, het gaat ze vast om ‘echte’ problemen en niet om migratie – ook al zeggen ze zelf van wel. Geschokt zijn ze, dus zijn ze op zoek naar “verbinding, verbinding, verbinding”.
‘Verbinden’, ‘erboven staan’. Van hetzelfde laken een pak. Nietszeggende woorden, waarvan slechts de echo betekenis galmt: de-escaleren. Niets meer, niets minder. De-escaleren. Ertussen gaan staan. Ervoor zorgen dat er geen confrontatie komt, want stel…je zou er maar in betrokken raken. Ja en lullig genoeg, racisme raakt de meeste mensen toch niet écht, niet persoonlijk. Dus gaan ze ertussen staan en kom je niet om ze heen. Ze houden je vast, versperren je de weg en trekken je terug. “JE MOET ERBOVEN STAAN!”
Balanceren voor gevorderden
Niet schelden, niet emotioneel doen en vooral niet boos woorden. Netjes blijven, geen lelijke woorden. Geen beschuldigingen, niemand racist noemen. Het is vast niet zo bedoeld. Ook al slaat het ze keihard in het gezicht, zeggen PVV-stemmers het zelf, dan nog worden er naarstig allerlei redenen en motieven gezocht om de pijn te verzachten: het zal vast niet écht om racisme gaan.
De mens is ‘gelaagd’, natuurlijk hebben ze wel echte problemen en hebben ‘we’ gewoon nooit willen luisteren. Juist vanwege die problemen zijn ze anti-moslim of racistisch of geloven ze in de omvolkingstheorie. De toon van ‘links’ is zo pedant dat mensen geen andere keus hebben dan voor een racistische partij te stemmen. Het ligt aan alles en iedereen, maar niet aan racisme.
Het is een balanceeroefening voor gevorderden inmiddels, waarbij echt alles wordt aangegrepen om maar nog steeds niet te hoeven toegeven: Nederland is een diep racistisch land. Wie PVV stemt is een racist en een moslimhater. Ben je geen racist, dan stemde je geen PVV. Maar dat hardop zeggen, het blijft moeilijk. Je kan de angst gewoon ruiken.
Gekke verklaringen
Nu, tijdens het kerstreces, zou de tijd geweest zijn om de mensen van bijvoorbeeld Nieuw Sociaal Contract te laten weten dat een extreemrechts kabinet er niet moet komen. Maar het wordt steeds stiller. Behalve bij de onderzoekers van het Nationaal Kiezersonderzoek. Die hang naar vergezochte verklaringen om de platte werkelijkheid maar niet te hoeven of willen benoemen, noopte de onderzoekers ertoe voortijdig resultaten met het publiek te delen. Omdat “…mythes over de verkiezingsuitslag een eigen leven gaan leiden en worden overgenomen door onder meer media en politici.”
“We wilden laten zien dat dat het meest opvallende aan de verkiezingsuitslag is; dat die weinig opvallend is. Dat is belangrijk, omdat mensen dan niet meer naar gekke verklaringen hoeven te zoeken.”
Het Nationaal Kiezersonderzoek liet zien dat mensen vooral op de PVV stemden vanuit een eigen-volk-eerst-gevoel. “Wat alle PVV-kiezers bindt, is hun duidelijke afwijzing van immigratie en de multiculturele samenleving,” schrijft Walter Pauli onomwonden in de Knack. “De succesformule van Geert Wilders: ‘Eigen Volk Eerst’”. En zo is het. Kristof Jacobs, één van de politicologen die het Nationaal Kiezersonderzoek coördineert, vertelde in de NRC dat de resultaten van het onderzoek eerder werden gedeeld omdat de onderzoekers “wilden laten zien wat er niet klopte aan sommige verklaringen die meteen rondgingen”.
Stop dus met zoeken naar gekke verklaringen. Als mensen zeggen dat ze op de PVV stemmen omdat ze geen immigranten willen, dan bedoelen ze dat ze geen immigranten willen. Als ze zeggen dat ze willen dat alles wat niet wit Nederlands is moet assimileren, dan bedoelen ze precies dat. Nou, als Indo weet ik wel iets van assimileren en hoe intens racistisch dat in de praktijk uitpakt, maar dat terzijde. „In onderzoek naar beleidsprioriteiten blijkt dat een strenger migratiebeleid voor PVV’ers de hoogste prioriteit heeft. En niet bijvoorbeeld méér huizen. Dat is bij andere kiezers wel zo.”
Laf, bang landje
Ik schreef het eerder al: dit is het land van lafaards. Lafaards die bang zijn voor ‘de ander’, voor andere gebruiken, andere culturen en verandering. Lafaards die bang zijn voor conflict met die andere lafaards. Mensen die bang zijn voor confrontaties, voor hun medeburgers, voor alles en iedereen. Met de Koning voorop, die in zijn Kersttoespraak er voor één keer in zijn carrière echt toe had kunnen doen zijn toevlucht zocht in het laffe ‘verbinden’. Nederland is en blijft een laf en bang landje.
Maar kijk, het is één ding als angst je eigen leven belemmert. Het is een ander – en veel groter – ding als jouw angst een ander verlamt. Dus als je niet wil accepteren dat het hier om intolerantie, haat en racisme gaat, doe een stap opzij en ga uit de weg. Veroordeel niet de mensen die voor zichzelf opkomen en de confrontatie niet uit de weg gaan. Want zonder confrontatie, geef je jezelf over. Het is niet zachtmoedig of groots, maar intens laf. Als jouw angst het een ander onmogelijk maakt om voor zichzelf op te komen, dan had je hem net zo goed zelf die mep kunnen verkopen.
PVV is racisme, punt
Nu is het sowieso niet de tijd voor neutraliteit, we zijn er allemaal bij betrokken. Al-le-maal. Er is geen zijlijn. Je staat er niet boven. We zagen met de coronacrisis hoe snel en hoe gemakkelijk we kwetsbare mensen opofferen en de dood in drukken. Zelfs zoiets simpels als een mondkapje dragen was teveel moeite om een leven te redden. Allemaal te moeilijk. Ook zagen we hoe ontzettend rekbaar de Grondwet is en dat het niet zozeer gaat om de letterlijke tekst, maar om de beleidsvrijheid en de interpretatie van die rechten door beleidsmakers.
In een land met een extreemrechtse overheid, zijn vooral ‘die anderen’ kwetsbaar, denk je misschien. Het is al erg genoeg als je zo denkt, maar er komt een dag dat je zelf tot zo’n kwetsbare groep behoort. In zo’n land, waar kwetsbaren beschermen zelfs niet eens meer een streven is, is iedereen kwetsbaar. De Grondwet is extreem rekbaar. Zelfs mét Grondwet kan een regering je dood laten vallen, achterstellen, je vals beschuldigen van fraude en je leegtrekken, je kinderen afnemen en ga zo maar door. De Grondwet biedt op zichzelf geen bescherming. Als je er als bevolking niet op staat dat die bescherming geldt voor iedereen – ook al komt je dat niet uit, dan weet je dat grenzen verschuiven. En die zijn tijdens de coronacrisis een heel eind verschoven. Het blijft nooit bij die ene groep kwetsbaren of minderheden, know your history.
Er is nog nooit iets goeds gekomen van dergelijke machthebbers. Nog nooit. Zwijgen is geen goedaardigheid. Het is angst. En ze ruiken dat echt wel hoor. Dus, dit is niet de tijd voor eloquentie en ‘verbinden’, maar de tijd van confrontatie en benoemen. Keihard benoemen, benoemen, benoemen. Daar houden ze toch van? Dat Wilders zo onversneden de waarheid zegt? Nou dan. Goed voorbeeld doet goed volgen. Zeg mij na: Wie PVV stemt is een moslimhater en racist. Wie geen racist wil zijn, stemt niet op de PVV. Wie met de PVV een regering vormt is moslimhater en racist. Wie dat niet wil zijn, gaat niet met de PVV in een regering. Punt. En als je dat niet durft, ga dan in ieder geval uit de weg.
Direct na de Tweede Kamerverkiezingen stond het hele land op z’n kop. Het was óveral, de winst van Wilders. Voor mij voelde het ook als een aardverschuiving, zeker. Toch zette ik alle nieuwsprogramma’s uit. Geen talkshows, geen columns, geen radio. De kerstboom kwam extra vroeg van zolder, de kerstmuziek ging aan. Die rep en roer, de hysterie, de storm zou snel gaan liggen. Of er moest iets nieuws gebeuren, iets spannends. Maar er gebeurde niets spannends, niets onverwachts. Er kwamen een heleboel flutanalyses, niemand maakte een vuist, de PVV werd met de minuut groter. Er stond niemand om die kolder net zo snel weer de nek om te draaien. Pieter Omtzigt en zijn discipelen stonden trappelend vooraan om met dit extreemrechtse feestje mee te mogen doen.
Misschien dat ik me daarom liever even onderdompelde in stilte en kerstsfeer. Stilte geeft een helder hoofd, rust. Want je weet: Als de storm is gaan liggen en er breekt een íjzige stilte aan, dan volgt de acceptatie op de voet. Uit machteloosheid, angst, stiekem toch ook instemming, of om wat voor reden dan ook. Passiviteit, acceptatie, normalisatie, het volgt elkaar op als 1, 2, 3.
Wat je aandacht geeft, groeit
Eerst een klein uitstapje naar iets heel anders. Ik weet het, dit is de tijd van de snappy oneliners, micro messaging en pfoe ja, geen lange teksten want aandachtsboog. Nou, sommige uitstapjes moet je maken. Dus pak een kop koffie, dit gaat even duren.
Als je weleens op social media komt ben je deze uitspraak vast weleens tegengekomen: “Wat je aandacht geeft, groeit.” Vooral tijdens de coronacrisis vloog deze regelmatig om je oren als je desinformatie wilde weerspreken of complottheorieën blootlegde. In principe klopt het. Als je de leugen blijft herhalen, ook al is het slechts om die te weerspreken, dan versterk je die leugen, ongewild. Misschien niet voor jezelf, maar wel voor een ander.
Propaganda betekent heel letterlijk ‘voortplanten’ of ‘verspreiden’. Het idee is dat als je een manipulatie of een leugen maar vaak genoeg herhaalt, het zich in de hersenen nestelt en mensen het vanzelf voor waar aannemen. Zie het als het automatiseren van de hersenen. Het is niks geks of duisters. Die techniek wordt ook op scholen gebruikt en het is reuzehandig: door het steeds weer herhalen van een bepaalde rekenmethode of een som, raakt de informatie automatisch in het brein verankerd. Die informatie kan je voor de rest van je leven binnen een fractie van een seconde ophalen, zonder er nog over na hoeven te denken. Je kan kinderen zo makkelijker leren rekenen, maar je kan er een brein ook mee volstoppen met allerlei andere informatie. 3×3=9. ‘Minder, minder, minder…’
Het propaganda-effect
Psycholoog E. Bruce Goldstein noemde dit het propaganda-effect: Je hebt bepaalde informatie al eerder gezien of gehoord, je slaat dat op in je lange termijn geheugen. Als je die informatie weer tegenkomt, herkent je brein dat en simpelweg omdat je brein het herkent, zou je eerder geneigd zijn die informatie voor waar aan te nemen. Dat effect is des te sterker als de informatie sterke emoties bij je oproept. Tenzij het een sterke aversie is uiteraard. Herhaal, herhaal, herhaal, en het ligt voorgoed in je brein verankerd.
Als ik hier even een hele simpele shortcut mag nemen: in je brein worden het ‘feiten’. Je denkt er gewoon niet meer bij na. Je hoort ‘minder, minder, minder…’ en bij de tweede ‘minder’ hebben je brein en je lichaam hebben hun respons al klaar. Om te illustreren hoe sterk dat effect is, kijken we naar Pavlov. Pavlov deed onderzoek naar de spijsvertering bij honden en de rol van kwijlen. Hij ontdekte dat de honden na verloop van tijd al begonnen te kwijlen, zelfs als er geen eten in de buurt was. Ze koppelden de onderzoeksruimte blijkbaar aan het vooruitzicht op eten. Om dat te testen deed hij meer experimenten. Met het beroemde belletje bijvoorbeeld. En dat werkte hetzelfde. Honden die elke keer een belletje horen als ze te eten krijgen, associëren dat belletje na verloop van tijd zo sterk met eten, dat hun speekselklieren als vanzelf speeksel aan gaan maken als ze dat belletje horen. Dit heet ‘conditioneren’ en dat werkt ook zo bij mensen. Ja, echt. Stalin gebruikte die theorie van Pavlov voor zijn propagandamachine en we weten allemaal welk effect dat had. Dus echt, het werkt bij mensen.
Of vergeet even het woord propaganda. Laten we reclame nemen, marketing. Ga maar eens na hoeveel invloed reclame op jou heeft, hoeveel slogans je kent, waar je bepaalde merken direct mee associeert en hoeveel informatie je dagelijks klakkeloos opslaat zonder er bij na te denken. Duik eens in een keukenkast, of je kledingkast en zie daar: ja, die kast staat vol met onbewust opgeslagen reclameslogans. De neoliberale wereld is ingericht met propaganda: de hele godgvergeten tijd dat je wakker bent wordt het op je afgevuurd. Marketing heet dat. Reclame. De laatste tijd ook steeds vaker ‘nieuws’. Je hersens zijn al zo hypergeconditioneerd, het gaat echt volautomatisch. Dus ja,
Iedereen trapt in propaganda, ja, ook jij
Goed, wat je aandacht geeft, groeit dus. Jij herhaalt bepaalde informatie, bij een ander triggert dat die onbewust opgeslagen ‘waarheden’ en zo verspreidt jij dan zelf de informatie die je eigenlijk wil verwerpen. Willem Engel zei dat eens heel eerlijk op Twitter. Hij bleef zijn rare boodschappen plaatsen onder berichten van mensen die daar helemaal niets van wilden weten. Zij dachten dat ze dan zelf overtuigd moesten raken en gingen een forse discussie aan. Hoe kon Engel zo dom zijn om te denken dat zij te overtuigen waren? Maar daar ging het niet om. Ga je een discussie aan, dan komt die draad keer op keer op keer bij jouw lezers voorbij. En zo kon hij zijn informatie, hoewel hij zelf weinig bereik had, over heel Twitter verspreiden. Wie er vatbaar voor was, kreeg zo constant de herhaling voorgeschoteld. Te simpel voor woorden inderdaad, maar het werkt.
Dus ja, Willem Engel groeide door die aandacht. Maar dan bereikt het een punt dat de informatie al zo wijdverspreid is, dat negeren geen zin meer heeft en eigenlijk een versterkend effect heeft. Pas als mensen begrijpen wat er speelt gaan ze roepen dat je het geen aandacht moet geven. Maar zo werkt het dus niet. De informatie ligt dan al verankerd in het brein van mensen die er bevattelijk voor zijn. Dus ligt die informatie al overal op straat, dan negeer je het juist niet. En dan is het de kunst om die triggers te omzeilen en er andere informatie in te stoppen. Dit heet counterpropaganda en het is een kunst die we in Nederland niet beheersen.
Counterpropaganda
Counterpropaganda is niet: leugens zin voor zin herhalen om het te debunken en er andere informatie tegenover te zetten. Het is het herhalen, herhalen, herhalen van de eigen informatie zonder referentie aan de informatie die je wil ontkrachten. Gisteren las ik overigens een mooi stuk dat het ridiculiseren van de persoon die de propaganda in het leven riep zónder aandacht te schenken aan hun boodschappen nog veel effectiever is, en ik ben geneigd dat te geloven. Bij Willem Engel werkte het namelijk (de salsadanser), bij Gideon van Meijeren (complotmarmot) en Thierry Baudet (knettergek) ook. Je zou denken dat alleen al de verschijning en de ijdelheid van Wilders – zelf de onbetwiste koning van het ridiculiseren – een goudmijn zouden zijn voor ridiculisering. De man is zo kwetsbaar als het vaasje van Rutte.
Iederéén trapt in propaganda. In het bijzonder de aanhangers van extreemrechtse partijen. Je kan je daar over verzuchten, of er je voordeel mee doen. Weg met die andere wang. If you stoop low, I stoop lower. Soms moet je mensen met hun eigen middelen bestrijden. Pun intended.
Dit is het tijdperk van de Grote Leugen. Maak de leugen gróót, zó groot dat mensen niet kunnen geloven dat je de waarheid zulk grof geweld aan zou doen. Wij leven er al heel lang mee. Niet vanwege Wilders, maar vanwege zijn tovenaarsleerling: Mark Rutte. Rutte beheerst deze techniek tot in de puntjes. Als het om liegen gaat, dan is Rutte de ware meester. Liegen is een fantastische propagandatruc, want ook al wordt de leugen achterhaald, er blijft altijd iets van hangen. Rutte hanteert echt geen andere tactiek dan Wilders. Gouden regels: geeft nóóit toe dat het een leugen is, laat geen ruimte voor alternatieven, concentreer je op één vijand en geef die overal de schuld van, accepteer zelf nooit schuld, maak de leugen groot, en herhaal, herhaal, herhaal.
Dit werkt. Waarom? Omdat mensen in hun “primitieve eenvoud gemakkelijker het slachtoffer van de grote leugen zijn dan van de kleine leugen, omdat ze zelf vaak kleine leugens vertellen over eenvoudige aangelegenheden. Ze zouden zich echter schamen om hun toevlucht te nemen tot grootschalige onwaarheden. Het zou nooit in hun hoofd opkomen om kolossale onwaarheden te verzinnen en ze zouden niet geloven dat anderen zo onbeschaamd zouden kunnen zijn de waarheid op zo’n schandelijke wijze te verdraaien. Ook al krijgen ze de bewijzen, dan nog zullen ze twijfelen en blijven denken dat er misschien een andere verklaring is.”
Klinkt bekend, toch? Hier hebben we lange jaren naar zitten kijken. Er waren genoeg bewijzen dat Rutte loog, en dan won de VVD nóg meer in de peilingen. Mensen bleven het geloven, ook al werden ze zelf slachtoffer van het beleid. Oh en overigens, deze alinea heb ik overigens niet zelf verzonnen. Het is een citaat uit Mein Kampf, van Adolf Hitler, de meester van de propaganda. Hitler noemde zijn theorie ‘de grote leugen’. Die Große Lüge.
De magie van de leugen(aar)
Dus: maak de leugen gróót en stick to it, zelfs als je gezichtsverlies moet lijden. Rutte kon het als geen ander en heeft er verkiezing na verkiezing na verkiezing mee gewonnen. Uiteindelijk was de rek eruit. “Heb ik geen actieve herinnering meer aan,” het is dé nationale grap geworden. Dan weet je, is het op. Ik ben ervan overtuigd dat dat de enige reden was waarom Rutte geen gooi meer deed naar een kabinet Rutte V: Hij was er niet meer mee weggekomen. Kabinet Rutte IV was allang gevallen, binnenkamers. Het was wachten totdat het CDA de stekker eruit zou trekken. Dus deed Rutte het, met een laatste, ultieme leugen. Hij zette Nederland schaakmat.
De VVD had geen geschikte opvolger, dat was nou precies het probleem. En Yeşilgöz mag er weliswaar dol op zijn, ze kan gewoon niet zo goed liegen. Je ziet het aan haar hoofd, ze kijkt er vals bij, op een heel onaangename manier. Zelfs al trek je haar het mooiste witte pak aan en neemt je eigen visagiste mee om haar van het scherm te laten spátten, it’s showing. De VVD was de magie van de leugen kwijt.
De gouden regels van Hitler
Om even terug te komen op Baudet. Indirect dan, want dit gaat over zijn idool Alexis de Tocqueville. Een even verwerpelijke als interessante politiek filosoof. De Tocqueville stelde dat de wereld liever een eenvoudige leugen gelooft, dan de complexe werkelijkheid. Hapklare brokken, makkelijk te begrijpen, het maakt de wereld overzichtelijk. Als de leugen bevestigt wat je wil geloven, als het van iemand komt die je vertrouwt, of bewondert, of met wie je jezelf identificeert, dan geloof je het zonder aarzelen. Het is waar, want Johan Derksen zegt het. Dat effect.
Wilders heeft de gouden regels van Adolf Hitler stevig verankerd in zijn repertoire. Hij begrijpt, net als Rutte, dat mensen graag leugens horen. Of dat de simpele leugen zo ontzettend veel sneller is dan de complexe werkelijkheid, je alleen maar de suggestie hoeft te wekken om bij mensen een sentiment op te roepen (mooi artikel over dit fenomeen hier, trouwens). It is the brain, stupid. Nog zo’n mooie Engelse uitdrukking, als je weet hoe het werkt en waarom het werkt, beat them at their own game. Zeg ik nou dat je net zo hard moet liegen? Niet noodzakelijk. Ik zou denken dat je hetzelfde trucje ook kunt toepassen kunt met de waarheid, maar wie ben ik. Maar áls je dan moet liegen, maak het gróót, stick to it en wees niet zo bang voor gezichtsverlies.
De leugen regeert, weer
En zo zijn we terug bij het begin. Over zwijgen. De beoogde regeringspartijen zitten met de gordijntjes dicht aan tafel te onderhandelen over onze toekomst. Een tafel vol leugenaars die hele oprechte afspraken gaan maken over het waarborgen van onze Grondwet, ja, heus waar. Wilders slingert via Twitter af en toe nog even een leugentje de wereld in, om het vuurtje bij zijn aanhangers te laten smeulen, maar verder zijn de gordijntjes inderdaad dicht. Zes weken lang is er geen nieuws te melden. Een mooie afkoelperiode. Voor iedereen. En het koelt inderdaad af.
Maar je weet: Als de storm is gaan liggen en er breekt een íjzige stilte aan, dan volgt de acceptatie op de voet. Nieuws, geen nieuws, nu is de tijd om de wind te andere kant op te draaien, want die nieuwe wind in de Tweede Kamer is helemaal niet fris. Dus hou op met dat dood op je rug liggen. Boehoe, ja, het is heel erg allemaal. Je bent superinteger en dat soort dingen meer, maar nu gaat die rug recht. Dus ja, je liket en retweet je de moeder. Ik zou ook nooit stemmen op Jetten, of Timmermans, maar wat krijgen zij de komende tijd mijn steun zeg. Dit was de laatste “ik ben het eigenlijk nooit met hem eens, maar…” Ik steun, punt. Want één ding is namelijk echt waar, van wat Johan Derksen allemaal zegt: Mensen zien Wilders als de reddende engel. Zitten ze hoor, aan de kersttafel, met de gordijntjes dicht: Judas, de Messias (ik moet zelf steeds aan Absolom denken, eigenlijk), een Engel, Jezebel en het serpent. Fijne kerstdagen!
Vorige week lanceerde Mark Zuckerberg’s Meta het social media platform Threads in Europa. Vele zoekende X-gebruikers die zat hebben van de extreemrechtse trollen op X/Twitter, hopen er hun nieuwe toevluchtsoord van te maken. Een paar invloedrijke (ex-)Xers gaven het een go, dus Threads moet het worden. Dus maakte ik een account aan en wilde er vanmorgen in mijn koffiepauze voor het eerst echt een kijkje nemen.
Oh ironie, wie had het kunnen denken. Het allereerste bericht in mijn tijdlijn kwam niet van het ‘linkse bolwerk’ dat er zou zitten, maar van wappie-overste Marianne Zwagerman in gesprek met Maurice de Hond. Een té kinderlijk gesprekje eigenlijk, tegen zo’n blckbx-achtige achtergrond, van twee foute figuren die samen bespreken hoe linkse prominenten zouden inspireren tot gewelddadige aanvallen op PVV-Kamerleden. Prachtige samenloop van omstandigheden, zou je het kunnen noemen. Die aloude morele chantage – dat je aan zou zetten tot geweld als je extreemrechts veroordeelt – die antiracisten nu al heel lang gedwee in een hoekje trapt, prijkt bovenaan het beoogde nieuwe linkse bolwerk om het boeltje daar er nog eens aan te helpen herinneren: jullie worden in de gaten gehouden. Nou ja, dat werkt al heel lang heel erg goed, dus waarom niet. De ervaring leert dat als je je krachtig uitspreekt over verwerpelijk gedachtengoed, je daar uiteindelijk helemaal in je eentje voor door het slijk getrokken wordt en dat al die goede, rechtschapen mensen dan netjes de andere kant opkijken, bang als ze zijn om met je geassocieerd te worden.
Briljante zet dus, zou je kunnen zeggen. Maar ach, het was tegelijkertijd niet eens nodig. Op Threads is het vooralsnog een grote chaos van aan de ene kant Instagrammers die het maar saai vinden zo zonder beef en wanhopig op zoek zijn naar volgers, en aan de andere kant de vluchtende X-ers die elkaars achterwerken nog aan het besnuffelen zijn en vrolijk kwispelend rondlopen met allerlei spitsvondige oneliners en eigenlijk ook wanhopig op zoek zijn naar volgers. Het doet je de moed in de schoenen zakken. Je zou denken dat zo’n verkiezingsuitslag vraagt om een stevig antwoord, om vastberadenheid en een zekere strijdlust, maar het gaat er over ‘patat of friet’, hoe fijn het is om van Twitter verlost te zijn (terwijl ze ook nog op X/Twitter posten trouwens) en het vormen van kliekjes, zo snel mogelijk bij de ‘in crowd’ horen, dat is het doel.
Ik begrijp dat gevoel maar al te goed hoor, maar kom op. Twitter was al heel lang een heel giftig platform en toen Musk de boel overnam had iedereen daar acuut weg moeten vluchten. Als je principes je lief zijn tenminste. De man gebruikte zijn platform om mensen door zeer dubieuze ‘journalisten’ door het publiek te laten veroordelen met zijn Twitterfiles, hij bracht het leven van één van zijn medewerkers in gevaar door hem van pedofilie te beschuldigen, hij liet de extreemrechtse drek vrijwel direct uit alle hoeken naar beneden druipen. De meesten bleven. Geen zin om ‘opnieuw te beginnen’, zo’n ander platform was rete-ingewikkeld en eigenlijk ja, eigenlijk weten we allemaal wel dat slechts sommigen dat platform nodig hebben om actie te voeren, en dat komt alleen maar omdat op X/Twitter belangrijke influencers zitten die op hun beurt geen andere goede reden hadden dan zich met man en macht vast te houden aan hun dagelijkse portie likes. Maar X maakt het gebruikers steeds moeilijker om gratis te influencen en zelfs als je betaalt om je tweets meer prominent in mensen hun tijdlijn geslingerd te krijgen, dan nog word je bekogeld met honderden haatberichten van rechts-extremisten. Nee, nú vertrekken van X is nauwelijks heldhaftig te noemen. Eigenlijk is het een afdruipen met de staart tussen de benen.
Journalisten, opiniemakers en politici
Tja, hoewel ik de meesten gewoon hoog acht, of aardig vind, vind ik het ook wel ontiegelijk laf. Juist op het moment dat je je stem moet laten horen en je juist níet moet laten intimideren, kies je het hazenpad. Sjonge jonge. Ik wist vanmorgen gelijk weer waarom Musk voor mij vorig jaar eigenlijk slechts de laatste druppel was om afscheid te nemen van dat platform. Ik was er weliswaar weg voordat Musk zijn wasbak er goed en wel had kunnen installeren, maar eigenlijk zocht ik al langer een excuus om dat hoofdstuk af te sluiten en er niet meer terug te keren. De enorme lafheid die er heerst, de halfslachtigheid, het narcistische gedrag, de constante zelfverheerlijking, de hunkering naar likes en volgers, het stond me al veel langer tegen. Het wás een giftig platform, het ís een giftig platform en het zal altijd een giftig platform blijven. Maar helaas is en blijft het een invloedrijk platform. Het is dé plek waar grote organisaties, overheden, politici, wetenschappers, journalisten en opiniemakers samen klonteren. De invloedrijken der aarde. En het is nou juist die mix van mensen, omringd door normale stervelingen die hopen ook een beetje invloed uit te kunnen oefenen op ‘de macht’, die van X/Twitter een ondraaglijke plek maken om te zijn.
Bubbels met eigen influencers en een eigen cultuur
Je moet je het platform zo voorstellen: wat je te zien krijgt is afhankelijk van wie je volgt. Volg je helemaal niemand, dan krijg je van Musk een hele feed van mensen als Zwagerman, De Hond, het kliekje van omroep On! en dat soort figuren voorgeschoteld. Alsof je in de hoofden van het klantenbestand van De Telegraaf rondwandelt. Volg je wat journalisten en politici, dan kom je in een heel ander netwerk (of bubbel) terecht. Zelf wil ik dit weleens de ‘elite clique’ noemen. Dit is waar de consensus wordt bereikt. Ben je populair in deze clique, dan heb je invloed, of krijg je een column of iets dergelijks. Volgers. Likes. Véél likes. Een con-ti-nue stroom aan likes. En daar ligt de valkuil. Speelden ze zich eerst nog in de kijker door hun opvallende mening, zo gematigd worden ze zodra ze gewend zijn aan die likes. Niet teveel uit de pas lopen, want de elite clique hijgt je constant in je nek, op zoek naar díe ene set van 280 tekens die je van je troon kan stoten.
Die bubbel vormt een walgelijk strakke dwangbuis waar je constant op moet letten wat je doet. Like de verkeerde tweet en er hangt iemand in je inbox om je tot de orde te roepen. Associeer je niet met ‘die of die’, ‘dat’ soort tweets liken is not done. Je reputatie hangt af van iedere interactie die je aangaat, al is het maar omdat je een tweet apprecieert die niet zo lekker valt binnen die clique. Zo mag je best zeggen dat Rutte liegt, maar hem een notoire leugenaar noemen is een brug te ver. Als de clique vol adoratie jubelt dat Rutte zo’n práchtige speech gaf over groepsimmuniteit, dan staan de kranten de volgende dag vol met absurde aanbidding en prenten van ‘staatsman Rutte’ met een koninklijke mantel om zijn schouders. In die clique mag racisme geen racisme heten, is er wel vriendjespolitiek maar neem je het woord corruptie niet in je mond en ben je vooral ‘redelijk’. Ofwel: je vergoelijkt wat het daglicht niet kan verdragen, want je mag wel prominent zíjn maar er toch alsjeblieft geen prominente mening op nahouden. Je mag wel kritiek hebben, maar gematigd. Altijd dat oog hebben voor ‘de andere kant’ van het verhaal. Niet polariseren! Like. Like. Like. Like. En we weten inmiddels wel dat likes en een grote schare aan volgers zo verslavend is als hard drugs, dus ze zwichten ervoor.
De waan van de dag
X/Twitter dríjft op de constante ophef en boosheid over allerlei actualiteiten van haar gebruikers (mensen zijn er zelfs om 11 uur ‘s avonds nog boos met allerlei politieke en actuele zaken bezig), toch moet je er ook weer niet té hartstochtelijk een mening op na houden. Je hebt binnen no-time een mening in 280 tekens klaar over de toeslagenaffaire, de oorlog in Oekraïne, de pandemie, de rechtstaat, over van allerlei totaal uiteenlopende zaken eigenlijk. Tijd om erover na te denken heb je niet eens, want de bubbel is alweer bezig met de volgende ‘waan van de dag’. Overbodig om uit te leggen misschien dat veel mensen elkaars tweets en meningen kopiëren en elkaar na-papegaaien en zo expert zijn in werkelijk ál-les, het is doodvermoeiend.
Nu was Twitter eigenlijk altijd al een plek waar prominenten koketteren met leed, en waar vooral óver slachtoffers gepraat wordt die eigenlijk dienen om de eigen persoonlijkheid aanzien te geven. Dit soort gedrag werd het allerlelijkst uitvergroot tijdens de pandemie, toen een heel leger medisch kwetsbaren hun toevlucht zochten op Twitter, in de hoop daar hun lot en leed onder de aandacht te kunnen brengen. Dit ging om mensen die tijdens zo’n heel indrukwekkende crisis het meest kwetsbaar waren van ons allemaal. Maar kwetsbaren zijn sowieso niet zo aantrekkelijk op X/Twitter. Onderwerpen als ouderenzorg, gehandicaptenzorg, dat soort zaken, ze scoren gewoon niet. Ook toen deze medisch kwetsbaren heel X/Twitter op z’n kop zetten omdat ze als dor hout afgeschreven werden door opiniemakers, journalisten, sommige politici en ja, ook door het coronabeleid, konden ze op weinig steun rekenen. Het ging tegen de Twitter consensus van ‘ons beleid is goed’ in en dus werden ze grotendeels genegeerd.
Echt een buiging voor de journalisten die hun verhalen toch publiceerden, want de clique had toch wel bepaald dat ze ‘net zo erg waren als wappies, misschien nog wel erger’. Vervelend. Irritant. Niet realistisch. (Like, like, like!) Dat deze mensen vochten voor hun leven en daarbij gewoon recht op steun en begrip hadden, juist omdát ze kwetsbaar waren en nauwelijks middelen of mogelijkheid hadden om voor zichzelf op te komen, ik weet niet of het überhaupt wel doordrong. Hoe ze werden weggezet als zeurpieten, aandachttrekkers, hoe totaal ongevoelig hun lot werd weggewuifd als ‘oninteressant’ terwijl zij in een totaalisolement terecht waren gekomen. Eerlijk gezegd, ik vond het schokkend. Ik heb nooit eerder zo gehuiverd van mensen als toen. Het totaal ijdele gekoketteer met andermans leed om zichzelf te profileren, Xfluencers die uitademen zo betrokken en zo goed van inborst te zijn die deze kwetsbaren hun rug toekeerden terwijl ze de macht en invloed hadden om te helpen, ik kan nog misselijk worden als ik er aan denk. Terwijl de ene vinger verwijtend anderen aanwees als verachtelijke ‘dor hout’ aanhangers, staken ze zelf geen vinger uit om te helpen. Ook op Twitter kwam de groep in een isolement, want even verwerpelijk als wappies dus moest je je er niet mee willen associëren, want dat kostte je je likes, likes, likes.
Lafaards
Sociale media zijn een plek voor verslaafden geworden, wat een totaal verknipte werkelijkheid creëert en een zieke invloed heeft op de publieke opinie. Nederland is maar een piepklein landje en wie invloed heeft in de media, staat eigenlijk heel dicht bij de macht. Maar Nederland is ook een laf landje. Je moet je kop niet boven het maaiveld uitsteken, ik weet het. Mensen houden er niet van, dat is één – maar daarnaast moet je gewoon uitkijken, want voor je het weet ligt jouw kop eraf en kijkt iedereen snel de andere kant op. Bang als ze zijn dat ook zij een deukje oplopen. Bang voor confrontaties. Bang om niet te deugen. De gemiddelde Nederlander is zó makkelijk te intimideren dat je met een simpel woord als ‘deugen’ al iemand de mond kunt snoeren. Dat deugt niet.
De pandemie was een ongekende crisis, die had gevraagd om wat moed en empathie. Een tijd waarin je medemenselijkheid had kunnen tonen. En na die grote crisis, komen we nu in een andere crisis terecht. Dat vraagt niet om gematigdheid en rondkwispelen op Threads, wanhopig op zoek naar je dosis dopamine (like!). Deze tijd vraagt om moed, uitgesprokenheid en mensen die die cultuur van lafheid doorbreken. Deze tijd vraagt er niet om om ineen te krimpen en weg te vluchten met de staart tussen je benen.
De fase van verkenning, aftasten en formeren is niet de tijd om stil te vallen. Nú is de tijd om flink wat rumoer te maken. Laat die partijen weten wat je ervan vindt, want zwijgen is toestemmen. Emotionele chantage met termen als ‘demonisering’ of ‘de kogel kwam van links’, mark my words, we zullen het de komende tijd heel regelmatig in allerlei variaties tegenkomen. Het werkt namelijk al heel wat jaren heel effectief om ‘links’ de mond te snoeren. Maar alsjeblieft zeg, het is inmiddels toch wel wat sleets geworden? Wilders fans houden toch juist van dat ‘recht voor z’n raap’? Je moet toch alles in duidelijke, harde taal kunnen zeggen? Nou dan. Groei wat eelt op je ziel en kick die likesverslaving. Ik heb mijn X/Twitter account uit de mottenballen gehaald, met mijn nekharen rechtovereind, dat geef ik toe. Maar geen staart tussen de benen, het strijdtoneel op. Wat kunnen mij die paar honderd trollen nou helemaal schelen? Ik durf er geld op in te zetten dat er heel wat betaalde trollen met tig verschillende accounts met een productietarget tussen zitten. Gewoon om je te intimideren. Om de publieke opinie te kunnen beïnvloeden en gijzelen. Nou, mij niet. Wat mij betreft geen extreemrechtse regering. Wilders wordt nooit mijn premier. Nooit. Dus, Pieter Omtzigt, ook al krijg ik er duizenden haatreacties om, ik kijk naar jou. Je hebt de sleutel in handen. Waar ga je ons aan overleveren?
Het is al een tijdje geleden dat ik een column schreef, dus het is wat roestig, ik heb er eigenlijk geen tijd voor en Image Creator en ik moeten nog aan elkaar wennen. Het is een beetje klunzig en van de hak op de tak, maar daar gaan we.
Het was oktober 2020. Ik zat bij het Red Team en voerde ‘campagne’ voor een meer beschermend coronabeleid. Een waanzinnige drukke tijd, waarin ik naast het hele social media circus ook heel regelmatig in de reguliere media kwam. Hoewel ik echt geen groentje was op het gebied van ‘media’, voelde dat als laveren in een mijnenveld. Ik was er al een paar keer mee op mijn bek gegaan. In Sierra Leone heb je geen onafhankelijke media en eigenlijk ook helemaal geen echte vrijheid van meningsuiting. Het is oppassen geblazen als je kritiek wil uiten op beleid. Toch heb ik me er daar altijd zonder grote moeite doorheen geslagen. Het was tricky, maar straight: Die krant was overduidelijk een bondgenoot van politieke partij x, dat radiostation was overduidelijk een bondgenoot van politieke partij y. Het was helder.
In Nederland is het helemaal niet zo helder. Hier zijn alle nieuwsmedia onafhankelijk, objectief en ‘goed’. De verdeling binnen het het politieke kleurenpalet is meer subtiel. En uiteindelijk dragen ze allemaal toch het stempel ‘betrouwbaar’. Dat is nergens ter wereld zo, dus ook in Nederland niet, maar omdat de nieuwsmedia hier een bepaalde onaantastbare status hebben, weet je vaak niet waar je voor staat. Hoe komen ze eigenlijk aan die onaantastbare status?
Enfin. Nederland is een piepklein landje, met onvoorstelbaar véél nieuwsmedia. Zó belachelijk veel (betalende) nieuwsconsumenten zijn er nou ook weer niet, dus de concurrentie is gigantisch. Om kijkers, lezers en luisteraars naar zich toe te trekken, moeten mediakanalen vooral spraakmakende dingen brengen. In die valkuil was ik al een paar keer getrapt. Zat ik in een live radio-uitzending ineens tegenover hoogleraar Ira Helsloot, die niet alleen een hele duidelijke ideologie uitdroeg, maar ook klinkklare leugens zat te spuien aan de hand van allerlei data die helemaal niet bestonden. En de presentator die van toeters noch blazen wist die me dwong om daar een reactie op te geven. Dat is niet te doen. Presentatoren zijn überhaupt vaak heel slecht op de hoogte van het onderwerp. Hun programma’s zijn opgedeeld in items van steeds een paar minuten. De kennis die ze zouden moeten hebben om een onderwerp verantwoord te brengen, dat is voor een mens gewoon niet haalbaar. Dus dan zit er iemand straffeloos allerlei fabels als feiten op te lepelen, je kan er niets tegenin brengen want de presentator geloof het en voor je het weet staat het op de voorpagina van de krant.
Iets dergelijks gebeurde ook bij mijzelf, trouwens. Nou ging het niet om een fabel, maar het laat goed de dynamiek van die ophefcultuur binnen de Nederlandse nieuwsmedia zien. In september 2020 was zo’n beetje iedereen er nog van overtuigd dat corona wel voorbij was. Het toen zittende kabinet was uitgebreid op vakantie geweest, er was geen voornemen om nog maatregelen te nemen, Nederland moest zoveel mogelijk open. Corona greep echter om zich heen en ging als een lopend vuurtje door de scholen. In die tijd deden we nog net alsof kinderen geen corona konden doorgeven, dus het was nogal spannend om dat hardop in de media te zeggen. Ik deed het, maar ik was één van de weinigen en bovendien geen viroloog. Ik werd er een beetje een controversieel figuur door. Voor de ene journalist was ik een absolute no go, een soort ‘Willem Engel van de andere kant’. Voor de andere journalist was ik dan weer ontzettend interessant. Soms ook juist om die reden.
Het was een bijzonder ingewikkelde tijd. Terwijl overal ter wereld de mondkapjes weer tevoorschijn kwamen, scholen werden gesloten en andere preventieve maatregelen werden genomen, was Nederland een wereldje op zich. Volkomen naar binnen gericht, hadden we hier blijkbaar met een heel ander virus te maken. Dat was bizar. Vele nieuwsmedia sloten de gelederen: de overheidsboodschap was heilig. Als Van Dissel zei dat jongeren elkaar niet besmetten, of als ze het wel deden, dan alleen als ze samen op de fiets naar school reden, dan publiceerden ze dat. Er waren ook journalisten die de waanzin daarvan prima inzagen, maar dat soms niet mochten publiceren van hun redacties. Hadden ze een prachtig stuk geschreven, prachtig in balans, vaak gecheckt met de stand van de wetenschap die tot buiten Nederland reikte, werd er vlak vóór publicatie toch van alles geschrapt, of de boodschap afgezwakt.
En toen ineens, op een anderszins rustige ochtend in oktober 2020, stond mijn telefoon roodgloeiend. Het was niet normaal. Ik had die ochtend bij FunX radio een aardig gesprekje gehad over corona op scholen en had daarna een online interview met één van mijn eigen respondenten. Niet onaardig bedoeld, best een leuk radiostation, maar wie in hemelsnaam luistert er helemaal naar FunX radio? Het is nou niet bepaald een invloedrijk nieuwsmedium. Toch? Blijkbaar wel, want ineens was ik de headline op televisie, radio en kranten: ‘Red Team lid roept op tot sluiting scholen’. Ongelofelijk. Ik wist van niks. Van andere journalisten begreep ik dat dat leuke, best informele gesprekje op FunX radio waarin ik had gezegd dat de scholen sluiten verstandig zou zijn, door ‘iemand’ was aangegrepen en de wereld in is geslingerd als oproep van het Red Team. Ik had er helemaal geen oproep toe gedaan. Niet op dat moment, niet in dat gesprek. Het was blijkbaar tijd. Niemand was achterlijk, ook al deden velen alsof, maar iedereen wist best dat die scholen dicht moesten. Er was alleen iemand nodig die het verhaal kon brengen om de politiek onder druk te zetten en ik was de useful idiot. Tegen wil en dank. Wat een streek werd me daar geleverd.
Het Red Team was in rep en roer. Ik had blijkbaar op eigen houtje een oproep gedaan namens het Red Team wat helemaal niet was besproken en dan was ik ook nog onbereikbaar. Ook hún telefoons stonden roodgloeiend. Sommigen probeerden mijn ‘zogenaamde’ oproep af te zwakken, waardoor ik er helemaal idioot op stond. Het was één grote bende. Het werd een krankzinnige week, waarin ik zelf ook niet de allerbeste beslissingen heb genomen. De totale verbazing over wat me overkwam, de spelletjes die met me gespeeld werden, niet voor een karretje gespannen willen worden, maar toch de mogelijkheid willen aangrijpen om de discussie over het coronabeleid te kunnen beïnvloeden, het trok me alle kanten op. Nu ga ik echt wel graag prat op mijn integriteit, maar dat is toch niet een periode waar ik met een gerust hart op terugkijk. Het zou een best moment zijn geweest om me terug te trekken óf tijdens een van mijn ‘optredens’ bij radioprogramma’s of talkshows plompverloren de waarheid te zeggen: ‘Ik heb zo’n oproep helemaal niet gedaan’. Een heel kort en heel makkelijk zinnetje wat er maar niet uit wilde.
Dit voorbeeld is er één in een reeks van vele waar ik me vaker in de val gelokt heb gevoeld. Zo gaf ik eens een interview voor het avondnieuws op *een* kanaal, heel genuanceerd en afgewogen en werd me nadere uitleg gevraagd over wat een lockdown dan eigenlijk wel is, in mijn ogen. Ik stond het gewoon uit te leggen in de veronderstelling dat dat niet bij het interview hoorde, maar precies met díe uitleg en niets anders was ik in het nieuws. “Grenzen sluiten, vliegverkeer platleggen,” dat soort uitspraken, alsof ik een oproep deed. Ongemakkelijk, om het maar zacht uit te drukken. Dit hele spel, ik ben er niet goed in. Soms heb ik het in mijn voordeel weten te gebruiken, maar vaker was het in mijn nadeel. Als bepaalde nieuwsmedia het niet eens waren met het beleid, dan zochten ze een poppetje die ophef kon veroorzaken om bepaald beleid af te dwingen of niet door te laten gaan. En net iets te vaak bleek ik zo’n handig poppetje. Ik heb echt journalisten aan de lijn gehad die een bepaald verhaal wilden brengen en dan een quote van mij wilden om er wat gezag aan te geven. Ik zei steeds vaker ‘nee’, of wist mijn eigen voorwaarden te stellen en uiteindelijk heb ik me er helemaal uit teruggetrokken. Het is niet gezond, niet normaal en bovendien is het gevaarlijk als je zelf geen vat hebt op hoe je uitspraken in de media ingezet worden.
‘De MSM’ als één samenwerkend blok, dat bestaat niet. Propagandakanalen? Die wel. Media met een eigen agenda? Die ook. Media-outlets die op een onverantwoordelijke manier met hun macht omgaan? Zeker. En het is een groot probleem. Dit is een zeer roerig landje, met teveel mensen die heel makkelijk en heel graag dreigen met geweld. Schrijf dat je opa een leuke dag had en je mailbox stroomt over van de dreigementen, er is niet veel voor nodig. In zo’n land is niemand met een enigszins openbaar profiel veilig en is het dus ook oppassen geblazen wat je ín, maar ook óver de nieuwsmedia zegt. Dat begrijp ik maar al te goed. Daarom liet ik het over me heen komen en heb ik me als gewillig slachtoffer als speelbal heen en weer laten slingeren. Ik heb niets met dat rare ‘MSM’ gewauwel. Journalisten zijn belangrijk, maar niet onaantastbaar. Geen enkele vorm van macht mag vrijgesteld worden van kritiek en zo ook de nieuwsmedia in Nederland niet.
Het is tijd om die nieuwsmedia ter verantwoording te roepen. We hebben toegekeken hoe de VVD een migratiecrisis verzon en straffeloos de ene fabel na de andere, ongecorrigeerd, de wereld in mocht helpen, waardoor we nu met een politieke crisis zitten. We zagen hoe het ene mediakanaal na het andere Geert Wilders ineens als ‘mild’ naar voren begon te schuiven. En toen we Maurice de Hond – die als enige ter wereld een zogenaamd lablek in de smiezen heeft, waardoor corona de wereld in is gebracht en zich omringd en gevierd weet door ‘s lands meest krankzinnige complotdenkers, terwijl hij ook nog tijd heeft om helemaal in zijn eentje de hele Nederlandse samenleving te doorgronden – ineens als meest belangrijke duider van de Nederlandse kiezer overal zagen opduiken om de PVV aan de kiezer te verkopen, hadden we kunnen weten: het was tijd. Er was een useful idiot. Een aantal invloedrijke nieuwsmedia vonden het blijkbaar tijd om Wilders naar voren te schuiven. En zo geschiedde. Net zoals zij de komende tijd hun invloed zullen gebruiken om Wilders schoon te wassen van al zijn zonden. Kranten vol columns van mensen die totaal wazige analyses loslaten op de samenleving, gaan analyseren waarom de PVV zo gevaarlijk niet is, wat er zo goed is aan de nieuwe Kamervoorzitter en ons allemaal gaan vermanen dat we niemand mogen demoniseren, want ‘niets is vergelijkbaar met de jaren 1930’ en ‘de kogel kwam van links’.
Met steeds diezelfde bewoording, zorgen zij er al zo lang voor dat het ‘redelijke midden’ heel redelijk in het midden blijft zitten. Als de handige, totaal naïeve buffer die zij al jaren zijn. Door ze constant aan te spreken op hun behoefte om ‘fatsoenlijk’ te zijn, waardoor ze zich liever keren tegen de heldhaftige pacifist die de woorden ‘domme lul’ durft te bezigen, dan tegen de enorm agressieve haat die er van extreemrechts afkomt. Zíj mogen intussen alles zeggen en alles en iedereen demoniseren, bedreigen en kapot maken. Want de kogel kwam van links.
Ik ben niet links. Ook niet rechts. Ik weet niet eens wat ik ben, want ik stem nu al zo vaak strategisch, dat ik niet eens meer weet wat ik zelf vind. De kogel kwam niet van mij. Die was helemaal van Volkert. Maar ik heb geen angst meer voor het creëren van een zogenaamd ‘klimaat’, want man o man, die angst voor een zogenaamd klimaat heeft een hele gure storm veroorzaakt. Om het in de woorden van de AIVD te zeggen: “Rechts-extremisten vormen een dreiging voor de nationale veiligheid en democratische rechtsorde omdat zij antidemocratische doelen nastreven, al dan niet met ondemocratische middelen.” Extreemrechts hééft al een klimaat gecreëerd. Dus. Een koekwaus is een koekwaus. Een complotdenker is een complotdenker. Wilders is niet mild. Een fascist is een fascist. Racisme is racisme. Iets is niet per se goed of onschuldig omdat een ‘blok kiezers’ een bepaalde ideologie aan de macht wil. En de jaren 1930 zijn niet uniek in de geschiedenis van de mensheid. Het is tijd om de angsthazerij neer te leggen.
Wees wars van journalisten die de hele dag op het X/Twitter van de extreemrechtse Musk zitten, en denken vanaf daar hun thermometer in de samenleving te kunnen steken. Vergeet die domme analyses van intellectuelen die de wereld vanaf hun luie leunstoel wel even zullen doorgronden en je vertellen hoe je wel of niet moet denken. Ik woon in een PVV gemeente in een heuse PVV wijk en ik heb werkelijk geen idee. De een vindt dat “het echt de spuigaten uitloopt met die vluchtelingen, want als je gaat winkelen in de stad word je in het Engels geholpen” (joehoe, dat zijn arbeidsmigranten en die zijn er om je huidige welvaart veilig te stellen), de ander is helemaal klaar met die leugenaars van de VVD en vindt het “fantastisch hoe Wilders ze de waarheid zegt”, weer een ander houdt zich “niet zo bezig met politiek, maar begrijpt Wilders tenminste” en “hij staat tussen de mensen” (hmpf), en eigenlijk hoor ik nog het meest dat mensen nooit meer VVD willen, “maar ook niet die Timmermans want die wil de hypotheekrenteaftrek afschaffen en bij Wilders is die tenminste veilig”, want hoe anders moeten ze anders hun hypotheek betalen en kunnen hun kinderen straks nog wel een huis kopen? Uiteindelijk weet niemand het antwoord, en is het tegelijkertijd niet zo moeilijk: Populisme scoort en racisme is geen bezwaar. Meer hoef je niet te weten.
Nederland heeft geen goede analisten. Of nee, dat is niet waar, ze zijn er wel, maar die willen niets te maken hebben met dat spel in de Nederlandse media. Want een klimaat, dat is er zeker. Er heerst een klimaat van bedreiging, van krankzinnigheid en totale domheid. We hebben een Tweede Kamer die voor de helft gevuld is met complotdenkers, rechts-extremisten, krankzinnigen en volslagen opportunisten. We hebben bijna geen nieuwsmedia over die niet de foute Telegraaf zijn, of zich er mee vereenzelvigen. Nog even terug naar het begin. In sommige landen is er geen vrijheid van meningsuiting en is het oppassen geblazen als je kritiek wil uiten op beleid. In Nederland is dat gelukkig niet zo. Je kán en mág zeggen wat je vindt. Maar in Nederland hebben wij een ‘redelijk midden’ dat je de mond snoert als je spannende dingen zegt. Een redelijk midden dat het levensgevaarlijk maakt om kritiek te uiten. Hun angst om de macht daadwerkelijk te bevragen, heeft ons hier gebracht. Want haat vind je in iedere samenleving, de wens om mensen die op wat voor manier dan ook kwetsbaar zijn te mogen vertrappelen, discriminatie op allerlei gronden ook, en racisten ook. Het kan alleen gedijen als het de ruimte krijgt om te groeien.
Het is tijd. Dat enorme ‘redelijke midden’ moet haar terrein niet zo braak laten liggen. Braakliggend terrein is gevoelig voor onkruid. Nu heeft er een zeer invasieve soort op wortel geschoten. Gaan we rigoureus wieden, of gaan we er jarenlang heel redelijk tegenaan staan wauwelen – zolang we maar niemand, godbetert, een domme lul noemen – en zien we wel hoe goed het kan woekeren? Angst is een goede voedingsbodem. Voor van alles. Roer je. En geef Peter Breedveld een column. Wie weet, durven we dan allemaal wat meer.
— Angela 🌷@anatwitje.bsky.social (@anatwitje) June 16, 2022
Zo begon het vorig jaar, met een “wow”. En hoop. Hoop dat het Kabinet zich eindelijk écht zou bekommeren om de ‘kwetsbaren’, na 2 jaar isolatie. Dat gesprek kwam er, met de minister. Het was indrukwekkend. Althans, voor mij. Sommige aanwezigen deelden hun zeer persoonlijke verhalen, er vloeiden tranen, maar er was ook boosheid en frustratie. Minister Kuipers hoorde het aan en leek er toch even begrip voor te hebben: dat deze mensen door het gevoerde coronabeleid volledig in een isolement zijn geraakt, dat ze niet meer weten waar ze het moeten zoeken en constant moeten vechten tegen het onbegrip in de samenleving. Zij kunnen niet meedoen. Hun partners staan aan de zijlijn, hun kinderen hebben geen normale levens meer. Corona is een constante dreiging, 365 dagen per jaar. We spraken af verder te praten over het rapport om, zoals de minister in bovenstaande clip ook zegt, de “kwetsbaren zo goed mogelijk te beschermen”.
Maar de minister heeft duidelijk twee gezichten. Eén gezicht die beloftes doet en dat andere gezicht, dat die beloftes hetzelfde moment al verbreekt. De economie moest op de eerste plaats komen – alsof dat de hele crisis lang al niet het geval is geweest – corona werd een ‘ondernemersrisico’, de minister van Volksgezondheid gaf zijn verantwoordelijkheid over aan ‘de burger’. We moesten het zelf maar gaan doen. Blijven opletten rond ‘kwetsbaren’, maar voor de rest: alle remmen los. Ongebreideld consumeren, de hort op, de drukte weer in, de economie weer op volle toeren laten draaien. Wie kwetsbaar is, is dat altijd – aldus de minister – dus ze moeten zichzelf maar beschermen. Thuis. Tussen vier muren. En dat was dat.
We kregen gesprekken met topambtenaren van VWS, dat wel. Maar ieder gesprek was een teleurstelling. Rapport niet gelezen, er gebeurt heel veel (op papier), protocollen, proportionaliteit, beleidstafel, draagvlak, politieke werkelijkheid, allemaal ambtelijke oplossingen voor het grootste probleem: hoe houden ze ons koest? Meer is het niet. Een afvinklijstje zijn we geworden: we zijn in gesprek dus de minister betrekt ons bij het beleid, aan verplichting voldaan. Maar meer dan praatjes zijn het niet. Ik chargeer geen letter. Voor ouderen, medisch kwetsbaren en long covid patiënten gebeurt weinig tot niets. Het doet er niet toe. De media interesseert het nog nauwelijks, Kamerleden hebben het ook van hun lijstje gestreept, het OMT … ik weet niet eens meer wat ik daar op moet zeggen. Het gaat ook bij het OMT de hele crisis lang al om proportionaliteit, wat had ik anders verwacht? ‘Kwetsbaren zijn altijd kwetsbaar’, ‘hun dood hoort er nou eenmaal bij’. ‘Het mag wat kosten’. Ja, het mag wat kosten. Alleen geen geld. En geen moeite.
Lang heb ik me ingehouden, omdat ja, hoewel ik gewaarschuwd was voor de tactieken van dit Kabinet en de modus operandi van VWS om belangengroepen binnen te trekken met als enige reden hen de mond te snoeren, ik wilde het voor niemand verpesten. Stel dat er toch een millimeter ruimte was, stel dat we toch een ambtenaar met enig gevoel in zijn of haar donder zouden treffen, stel dat we toch medemenselijkheid tegen zouden komen bij VWS. Stel dat. Maar er is geen stel. Het interesseert helemaal niemand daar in Den Haag. Nederland draait door. Jammer dan dat vele honderdduizenden mensen niet écht mee kunnen doen, jammer dan dat de sterfte onder ouderen aanhoudend hoog blijft, jammer dan corona rond blijft waren onder demente ouderen in verpleeghuizen. Jammer. Heel jammer. Jammer ook van al die mensen die vreselijk ziek blijven van een milde COVID-infectie. Jammer van die kinderen die invaliderend ziek zijn geworden. Jammer ook dat geen hond meer naar je omkijkt, dat je geen normaal leven meer kunt leiden, dat je in de financiële problemen komt, dat Veilig Thuis zich met je gezin bemoeit omdat je groot risico loopt op ernstige gezondheidsproblemen door COVID.
Jammer ja. Of eigenlijk is het niet eens jammer, het doet er gewoon niet toe. Wie heeft het er nou nog over? Wie spreekt zich er nog over uit? De ombudsman? Die vindt het niet zijn taak. Het College voor de Rechten van de Mens? Die vindt wel dat het niet ok is, maar zal zich er verder ook niet hard voor maken. Kamerleden? Tuut tuut tuut. De media? Waar staan die berichten over de ongelofelijk onmenselijke en wrede houding die we als samenleving aannemen ten opzichte van onze allerkwetsbaarsten? Het gaat om mensen die eigenlijk niet goed voor zichzelf kunnen opkomen en daarom makkelijk uit de samenleving weggedrukt kunnen worden. Zij kunnen niet op het Malieveld om aandacht vragen. Sommigen begrijpen niet eens wat er allemaal voor hen wordt besloten. Anderen hebben de energie niet vanwege hun ziekte. Om maar te zwijgen over de mensen die door hun isolement depressief zijn geworden.
Een afvinklijstje. Van gesprekken met COVID-directieleden zijn we afgegleden naar gesprekken met ambtenaren van lagere echelons waar ze helemaal geen beslissingen kunnen nemen. Waar rapporten niet worden gelezen. Waar afwimpel en sus-gesprekjes worden gevoerd. Die protocollen en processen uitleggen en die er werkelijk geen idee hebben van wat zich rond de kwetsbare groepen afspeelt. Op papier is het prachtig. Oh, werkt dat niet zo in de praktijk? Heel waardevol om te horen hoor, geef die signalen door. Zal ik doen natuurlijk. Maar het zint me niets. De processen, de protocollen, de papieren werkelijkheid van het ministerie, maar vooral de onmenselijkheid komen me mijn oren uit.
Al die signalen van wat er allemaal misgaat voor de medisch kwetsbaren en long covid patiënten kan ik overigens prima samenvatten in één zin: ER GAAT HELEMAAL NIETS GOED. Lees verdomme dat plan. Luister. Vind een beetje menselijkheid in je hart. In Nederland zijn we allemaal gelijk. We hebben allemaal evenveel recht om mee te doen aan de samenleving. De minister heeft de verantwoordelijkheid voor de volksgezondheid. Het boeit me helemaal niets welk draagvlak er allemaal wel of niet is om een simpel testje te doen of thuis te blijven bij klachten. Of om een mondkapje te dragen waar dat nodig is. Het zal me aan mijn reet roesten of een ziekenhuisbestuurder er geen zin in heeft om de veiligheid van de patiënten te beschermen. Niet interessant, dat het management van een verpleeghuis geen zin meer heeft om bewoners te testen op COVID. We willen allemaal zoveel dingen niet, maar we moeten het toch. Hele boekenreeksen vol met wetten en regels omdat we zoveel dingen uit onszelf niet zouden doen of laten. Hou toch op met dat smoesje. Als er geen draagvlak is, dan maak je die maar.
De volksgezondheid is de verantwoordelijkheid van de minister. Het recht op volwaardige deelname aan de samenleving is een verantwoordelijkheid van Kabinet en Kamer. Van alle instituten en organen die daarover mee mogen beslissen. Van iedereen die enige invloed heeft op beleid. Maar niemand trekt zijn mond erover open. Hoe makkelijk een hele grote groep burgers vanwege hun lichamelijke gesteldheid buiten de samenleving wordt gezet is huiveringwekkend. Hoe onverschillig dat bijna dit hele land laat… het is onmenselijk. Van ons allemaal. Mensen met een kwetsbare gezondheid voor COVID zitten grotendeels nog in isolement. Nu al drie jaar. Mensen met long covid zijn bij hen in dat schuitje gestapt. Vele honderdduizenden. Mensen. Mensen met voorheen een leven. Mensen met kinderen, met ouders, met grootouders. Mensen met behoeften en gevoelens. Mensen die het leven net zo waard zijn als ieder ander. Al zou er maar één topambtenaar zijn die bijvoorbeeld ons plan leest, of écht naar de patiëntengroepen luistert en hun lot serieus neemt. Al zou er maar één mens zitten daar bij VWS. Eén. Of misschien zit er nog een mens in de Kamer die zich verantwoordelijk voelt. Of bij een krant. Bij een van de vele, vele instituten die zich uit kunnen spreken over overheidsbeleid. Bij zo’n gesubsidieerde patiëntenclub. Iemand. Maar eerlijk gezegd is het zoeken naar die iemand met invloed die ziet dat de ‘kwetsbaren’ dringend bescherming behoeven. Tegen beleid dat hen buiten de samenleving zet. Tegen de minister van Volksgezondheid. Tegen ambtenaren die niet eens inzien dat hun onmenselijkheid buiten alle proporties is geraakt.
Normaal gesproken rammel ik een stuk van ruim 2.000 woorden er binnen een uurtje uit. Maar dit stuk wil maar niet uit mijn vingers wil rollen. Ik zoek een rustige inleiding, omdat ik ergens wel weet dat je hele moeilijke dingen niet zo plompverloren op tafel moet gooien. Eerst wat feiten, de situatie duiden, rustig opbouwen en dan ergens in het midden van het stuk opbouwen naar de pijn. Tegelijkertijd weet ik dat het niet zoveel uitmaakt hoe je het zegt, het wil toch niet landen. Onze bestuurlijke elite zegt het al veel langer in van die mooi opgebouwde teksten: ‘We moeten de moeilijke gesprekken met elkaar gaan voeren’. Maar het gebeurt niet.
We zien het gebeuren, we weten waar we naartoe gaan, maar we zwijgen en doen alsof het niet bestaat. Dus moet je hier eigenlijk wel op een verzachtende manier over praten? Dringt dan de ernst wel door? Plompverloren dan toch maar: De pandemie is niet over. Mensen worden ziek. Langdurig. Invaliderend. Met échte pijn. Afgezonderd in een donkere kamer. Of op jonge leeftijd achter een rollator. Kijk eens om je heen in het straatbeeld: Er lopen veel minder ouderen. Jong en oud met extra groot risico op ernstige ziekte zit thuis, alweer of nog steeds. En die grote gapende kloof in ons midden? Daar liggen de mensen die dood mochten. Bijna 50.000 mensen. Dood.
Het ís tijd om die moeilijke gesprekken met elkaar te voeren. Ongemakkelijk. Toegeven dat we bezig waren ‘de economie’ te redden en niet elkaar. Maar dat deden we. En we zijn dat blijkbaar zo normaal gaan vinden dat we, zelfs nu blijkt dat de grootste winnaar van de pandemie in Nederland ‘de economie’ is, niet meer kunnen stoppen met mensenlevens offeren. Want dat is wat het betekent als we nu alles loslaten. Er is geen groepsimmuniteit. Er is slechts individuele, kortstondige immuniteit. De vaccins helpen méér individuen weerstand te bieden tegen ernstige ziekte, waardoor de ziekenhuizen niet meer zo makkelijk zullen overstromen, maar niet alle. En bij lange na nog niet genoeg. De gezondheidsschade blijft oplopen.
Wie niet acuut ernstig ziek wordt loopt het risico op allerlei gezondheidsschade: Variërend van achteruitgang van al bestaande gezondheidsklachten, tot invaliderend long covid. Daar beschermt die immuniteit niet tegen, want long covid blijkt gewoon een tombola, ook al ben je gevaccineerd. En individuele immuniteit biedt ook geen beschermend muurtje voor mensen die zelf die immuniteit niet opbouwen. Jouw besmetting eindigt niet bij jezelf, tenzij je in quarantaine of isolatie gaat. Doe je dat niet, dan geef je het door. In de keten van besmettingen die jij op gang brengt, zitten naast mensen die de ziekte wel aankunnen, ook gewoon de dood. Onherroepelijk. De oma van je vriendin, de vriend met astma van een kennis van een kennis in Groningen, de nicht van een vriendin van je collega in Kamperland, de pasgeboren zoon van een kennis van een vriend van een vriendin van een kennis in Indonesië. Want het stopt niet omdat jijzelf weer beter wordt. Dat je de schade niet met eigen ogen ziet, wil niet zeggen dat het er niet is. Het virus komt ten einde tussen de muren van je huis, of het eindigt in de dood. Hier zie je dat in een kille grafiek: Bijna 6,9 miljoen mensen dood. In drie jaar tijd. Volgens de officiële tellingen. In werkelijkheid zijn het er nog veel meer.
We kunnen doen alsof de pandemie voorbij is en stilzwijgend accepteren dat we heel veel mensen ziek of dood maken. We kunnen doen alsof we geloven dat corona maar een griepje is en we niet zien hoeveel schade we aanrichten. We kunnen doen alsof het onvermijdelijk is dat die mensen doodgaan. We kunnen doen alsof we geen andere keuze hebben, want “we kunnen niet eeuwig in lockdown”. Ik niet. We doen wat we doen omdat het goedkoper is, niets meer en niets minder. Er is geen enkele goede reden om niet meer te testen, zorgmedewerkers en bezoekers geen goed beschermend mondneusmasker te laten dragen, de binnenlucht te verbeteren, massaal thuis te werken waar dat kan, thuis te blijven als je luchtwegklachten hebt en je te testen als je met corona in aanraking bent geweest. Verstrek die zelftesten gratis. Zet die luchtfilters godbetert in ieder klaslokaal, want zijn we helemaal gek geworden om die kinderen te dwingen naar gebouwen te sturen waar echt (te)velen van hen long covid oplopen? Wat is er in godsnaam mis met ons? Ga mensenlevens redden. En als onze overheid dat niet doet, laten we dan zelf het goede voorbeeld gaan geven.
De tijd van op de rug rollen en overgeven aan het noodlot is wel voorbij. Het is zo’n beetje nu of nooit. Weet je nog toen we zo massaal over Marianne Zwagerman met haar dor hout heen rolden? Nou, in die fase zijn we beland. Met open ogen. We maken mensen ziek en dood omdat het een paar centen scheelt. Om dat te voorkomen hoeven we helemaal niet in lockdown. Weten we best wel. Hou daar toch eens mee op. Hou je corona gewoon thuis. Beter een paar dagen in quarantaine, dan meerdere keren per jaar ziek in bed. Beter een paar dagen goed uitzieken, dan levenslang long covid. Ga mensenlevens redden. Corona is er nog. En stuur een briefje aan minister Kuipers. Waar blijven de antivirale middelen, de mondneusmaskers voor de zorg, de investeringen in een nieuw vaccin die ook transmissie stopt? Waar blijven de schone klaslokalen voor de kinderen? Er is geen groepsimmuniteit. Er is geen beschermend muurtje. We doen survival of the fittest. Niet eens noodgedwongen. We kunnen echt nog veel doen om gezondheid en levens te redden en het kost niet eens zo heel erg veel. Een verandering van mentaliteit vooral, als je het mij vraagt. De economie is gezond. Nu wij nog.
Het coronabeleid reduceert levenslustige mensen tot tweederangsburgers; een ‘number to treat’. Terwijl ze vóór de pandemie gewoon een leven hadden, zijn velen van hen nu al lange tijd geïsoleerd van de samenleving. Hun verhoogde risico op een ernstige ziekte door corona maakt hen kwetsbaar: voor de onwil van beleidsmakers om rekening met dat risico te houden.
Annelies schreef een open brief aan minister Ernst Kuipers van VWS.
Beste minister Ernst Kuipers,
Afgelopen woensdag heeft u mij ontmoet en zaten wij samen in het gesprek i.v.m. ons alternatieve lange termijnplan ‘Uit isolatie, samenleven ondanks corona.’ Helaas, door tijdgebrek heb ik niet kunnen zeggen wat ik namens zoveel mensen tegen u had willen zeggen. Dus bij deze.
Ik zal mij voorstellen: in de eerste plaats ben ik Annelies, een vrouw van 52 in de bloei van mijn leven! Getrouwd met Raymond, hij is 53 jaar en samen hebben we een zoon van 14 jaar, een heerlijke puber. Vóór Corona zong ik en speelde ik met mijn band voor publiek, we repeteerden elke week in zo’n, nu gezien, heerlijke kleine bedompte oefenruimte. Ik deed graag aan Drakenboot peddelen, samen met ongeveer 22 mensen keihard strijden om de snelste te zijn en ik ben een enorm gezelschapsmens die voor anderen klaarstaat, dus ik was ook vaak onder mensen te vinden.
Sinds de pandemie ben ik nog steeds die vrouw, precies dezelfde sterke vrouw, maar voor de buitenwereld en voor u ben ik ineens die kwetsbare waar de kwetsbaarheid niet meer uit gehaald kan worden. Volgens uw woorden ‘voel’ ik mij kwetsbaar! Of zoals u laatst bij Eén Vandaag zei: Ik begrijp heel goed dat mensen met een kwetsbare gezondheid ‘bang’ zijn om besmet te raken, maar die verhoogde ‘gevoeligheid’ kan ik niet wegnemen.’
Deze ongetwijfeld zorgvuldig door u gekozen woorden zorgen er keer op keer weer voor dat wij neergezet worden als angsthazen. Alsof wij alleen de angst hebben dat ons wat ergs kan overkomen door Corona. Iets waar vervolgens een behoorlijk deel van de ‘samen’leving ons dan ook een draai mee om onze oren geeft als wij weer eens met een FFP2 over straat lopen. ‘Daar heb je weer twee van die randdebielen’, zoals een man laatst tegen een klein jongetje, die hij aan de hand mee nam, zei toen mijn man en zoon langsliepen. Of al die bewust door mensen geplande hoest en proest geluiden onze richting op. Of i.p.v. ons de ruimte te geven, echt heel bewust onze kant op komen lopen met zo’n blik van ‘even kijken wat jullie nu gaan doen’.
In 2007 heb ik, zoals u al weet uit het artikel van het Nederlands Dagblad, waar in de Tweede Kamer vele vragen aan u over werden gesteld, een nier van mijn man gekregen. Het gaat sindsdien heel goed. Ik voel mij geen patiënt meer. Ik hoef sinds die tijd ook niet meer dagelijks aan de dialyse. Vanaf de transplantatie heb ik mij ook nooit kwetsbaar gevoeld eigenlijk. Ben ook niet echt kwetsbaar geweest eerlijk gezegd. Mijn nefroloog heeft dit toen ook nooit zo besproken. Ik moest gewoon altijd op de dingen letten waar zwangere vrouwen ook op moeten letten, bijvoorbeeld wat voeding betreft. Niks uitzonderlijks dus wat dat betreft. Een verkoudheid van iemand anders ging ik ook niet uit de weg. Ik gaf diegene alleen geen drie zoenen dan. Als iemand echt behoorlijk de griep te pakken had, dan ging ik niet langs, maar dat was ook altijd algemeen bekend onder familie en vrienden. Sterker nog, niemand had zin in de griep, dus dit telde voor ieder ander persoon net zo. Ik krijg elk jaar ook nog eens de griepprik en als ik toch echt behoorlijk ziek zou worden van de griep, wat niet is gebeurd, dan waren er altijd (en nog steeds) middelen om mij te helpen opknappen.
Toen kwam corona. Door corona loop ik ook echt meer risico om ernstig ziek te worden. Om de nier van mijn man in mijn lichaam te behouden moet mijn immuunsysteem, op een kunstmatige manier, wat verlaagd worden, zodat mijn immuunsysteem niet als een gek gaat vechten tegen dit voor mijn lichaamsvreemde orgaan. Slim bedacht door de mensen van de wetenschap, want op deze manier is orgaantransplantatie mogelijk gemaakt. En zegt u nou eens eerlijk: iedereen zou toch een donororgaan willen als het leven van die persoon daar kwalitatief beter van wordt. Daarom ben je echt geen minder mens, maar dat hoef ik u als arts niet te vertellen natuurlijk.
Helaas is na vaccinatie gebleken dat door het verlagen van mijn immuunsysteem de corona vaccinaties ook niet goed hun werk konden doen. Mijn lichaam maakt door het verlaagde immuunsysteem niet zoveel antistoffen aan tegen corona, zoals dat bij een mens zonder immuun onderdrukkers zou moeten gebeuren. Er is zelfs nog een groep mensen, die in precies hetzelfde schuitje zitten qua medicijnen, die 0 antistoffen tegen corona hebben opgebouwd door hun immuun onderdrukkers.
Mensen zoals ik ZIJN nu kwetsbaar voor corona inderdaad. Wij willen geen Corona, want dat kan betekenen dat onze gezondheid juist weer achteruit gaat, terwijl het NU juist goed gaat. Eigenlijk zou niemand corona moeten willen krijgen, want over Long Covid is ook nog steeds niet alles duidelijk. Dit raakt zelfs ook de aller gezondste mensen, dus wat dat betreft zijn we allemaal kwetsbaar.
Over het woord ‘kwetsbaar’ gesproken, ik vind eigenlijk dat het niet de lading dekt. In het van Dale woordenboek staat bij ‘kwetsbaar’:
vatbaar voor verwonding of ander onheil.
erg gevoelig. Door continu het woord ‘kwetsbaar’ te gebruiken geeft u de ‘samen’leving de suggestie dat het probleem bij onszelf ligt, tussen de oren dus, maar dat is niet waar. Dus vanaf nu stel ik voor dat het woord ‘kwetsbaar’ weglaat en dit vervangt door het woord ‘risico’. Van Dale: ‘risico’:
gevaar van schade of verlies
Ik ga even weer terug naar uw zin: ‘Je haalt de kwetsbaarheid niet uit de kwetsbaren.’ Je haalt inderdaad het risico om ernstig ziek te worden niet uit ons voor wat betreft corona, maar er zijn zoveel mogelijkheden om ons wel te beschermen tegen corona. Dat u het risico niet uit ons kunt halen geeft u niet het recht om vervolgens ons die nodige bescherming niet te geven.
Ten eerste het mondkapjes gebruik in drukke binnenruimtes. Dit is een laagdrempelig iets waarvan u en ik weten dat het echt werkt. Genoeg wetenschappelijke onderzoeken hebben dit aangetoond. En op 29 september 2020 heeft u zelf tijdens een interview in Op1 gezegd: ‘Er zitten allemaal maatregelen tussenin en mondkapjes is er één van. De discussie van ‘het werkt niet’ is onzin. Het werkt wel degelijk.’
Ten tweede zijn er middelen die ons preventief kunnen beschermen zoals Evusheld. Per half jaar krijgen de mensen met 0 of weinig antistoffen de kantenklare antistoffen tegen corona via twee injecties. Ook zijn er medicijnen die ons kunnen beschermen tegen een ernstig verloop van de ziekte als we corona krijgen, zoals Paxlovid. Pillen die ons in de eerste 5 dagen na besmetting gegeven moeten worden.
Evusheld is nu in Nederland beschikbaar, maar de SWAB heeft voor het preventieve gebruik, waar Evusheld voor bedoeld is, een negatief advies afgegeven. Er is te weinig, maar dat had u heel anders kunnen aanpakken hebben wij begrepen van Liane den Haan en Astra Zenica en dat is nog steeds mogelijk.En het zou niet werken tegen BA4 en BA5, maar recent onderzoek heeft aangetoond dat het ‘slechts iets minder effectief’ is oftewel nog behoorlijk effectief. Over Paxlovid bent u naar eigen zeggen nog in onderhandeling sinds januari, maar inmiddels heeft de SWAB zelfs daarover al een negatief advies uitgesproken. Het zijn slechts richtlijnen, maar de toon is gezet.
Dus ook deze middelen die ons kunnen beschermen en in veel landen om ons heen in ruime mate aan mensen in de risicogroep gegeven worden, zijn geen mogelijkheid voor ons blijkbaar! In Nederland zijn we een Number To Treat, terwijl in Duitsland alles gedaan wordt om de risicogroep en zelfs de hele bevolking te helpen!
Tot slot wil ik deze open brief eindigen met een aantal vragen.
Mijn vragen aan u zijn:
Waarom bent u niet actief bezig om de hele samenleving te beschermen tegen corona. Iedereen loopt risico op Long Covid of ernstige aandoeningen na één of meerdere besmettingen.
Waarom blijft u de bovengenoemde bewoordingen gebruiken om de mensen met risico weg te zetten alsof het bij hen tussen de oren zit en alsof er niet voor ons gedaan kan worden om ook deel te kunnen nemen aan de maatschappij.
Waarom worden de FFP2 mondkapjes en de middelen Evusheld en Paxlovid in Duitsland en andere landen wel succesvol gebruikt en laat men deze hier links liggen?
Mijn man en mijn zoon leven al 2,5 jaar samen met mij in de pauzestand om mij te beschermen. De hierboven genoemde beschermingsmiddelen, zoals de mondkapjes in binnenruimtes, Evusheld/Paxlovid zouden ook voor hen een weg uit isolatie zijn en een weg voor mijn zoon om weer onbezorgd af te spreken met vrienden, een balletje te trappen of simpelweg verliefd te kunnen worden. Ik ben niet kwetsbaar, ik ben kwetsbaar gemaakt!
Vriendelijke groeten, Annelies Hilgersom. Ook wel bekend van #VergeetOnsNietErnst. @bandlies op Twitter
Terwijl afgelopen maandag experts de Tweede Kamer hun adviezen gaven voor een optimaal coronabeleid, nodigde minister Kuipers elders in hetzelfde gebouw via de media juist de bevolking uit om met eigen plannen voor de volksgezondheid te komen. De coronacrisis is voorbij, we zullen moeten leren leven met het virus, zo luidt zijn boodschap. Burgers en sectoren zijn aan zet, vindt de minister. Later legde hij in het praatprogramma Op1 uit tot dit besluit te zijn gekomen omdat “verschillende groepen mensen hebben gevraagd om minder maatregelen en zelf de mogelijkheid te willen om op hun eigen situatie maatregelen te nemen”. Wie zijn die groepen mensen dan, vraag je je af. Nou, een roeivereniging van studenten bijvoorbeeld, en kappers. Allemaal groepen mensen die hebben aangegeven “zelf wel te weten hoe het moet” en dus gaan we het zo doen.
Niet om flauw te doen, natuurlijk moeten we manieren vinden om met het virus te leven. Het is enorm te waarderen dat die groepen mensen nadenken over wat zij zelf kunnen doen. Maar wat gaan zij eigenlijk doen, in welke situatie en wiens belang dient het? Hun eigen belang? Dat van de samenleving? De volksgezondheid? Of dienen ze vooral de bewegingsvrijheid van het virus zelf? Weten ze zelf wel waar ze naartoe werken, want voorlopig heeft de minister niet veel méér visie dan slechts de leuze ‘leven mét het virus’. En dat is voor velerlei interpretatie vatbaar. Je kunt ervoor kiezen het virus zijn gang te laten gaan en alle gezondheids- en nevenschade zondermeer te accepteren. Je kunt er ook voor kiezen de verspreiding van het virus te minimaliseren, zodat er zo min mogelijk schade ontstaat. En hoe doe je dat? Met dwingende maatregelen? Door sociale normen te vestigen? Een combinatie van beide? Welke mogelijkheden hebben we dan tot onze beschikking? Welke kernwaarden moeten we in acht nemen? Kunnen we elkaar onbeperkt laten doodvallen? Of moet dat allemaal vorm krijgen in onze onderlinge strijd om onze eigen belangen?
Terug naar normaal
Als de crisis inderdaad voorbij is, kunnen – nee, moeten – we ‘terug naar normaal’. Maar dan ook echt. In het ‘oude normaal’ hadden we al heel wat kernwaarden geformuleerd en grondwettelijk vastgelegd. Voor de minister geldt dan ook weer een normale werksituatie waarbij zijn beleid ál onze grondwettelijke rechten dient en garandeert. Het recht op volksgezondheid, toegang tot goede zorg én gelijke rechten op deelname aan de samenleving, met min of meer evenredige risico’s voor de gezondheid. Het Sociaal Cultureel Planbureau (SCP) maakte bij de Rondetafelgesprekken in de Tweede Kamer nog maar eens duidelijk: De verantwoordelijkheid voor de volksgezondheid ligt bij de minister. Het College voor de Rechten van de Mens was nog veel explicieter: het is geen optie om de virusverspreiding niet terug te dringen.
Nu is mijn vraag aan de minister: Hoe gaan we terug naar onze normale rechten? In het lange termijnplan is niet eens een duidelijk doel geformuleerd. De strategie is aan de sectoren. Middelen tot onze beschikking? Onbekend. Kan ik als individu bijvoorbeeld bij de minister een voorlichtingscampagne bestellen om de testbereidheid te vergroten? Kan een winkeliersvereniging op bestelling een mondkapjesplicht in hun winkelgebied krijgen van de burgemeester? Kunnen scholen de rekening van gratis zelftests voor scholieren rechtstreeks naar het ministerie laten sturen? Zorgmedewerkers die willen dat zijzelf en hun patiënten FFP2-maskers dragen, kunnen die dat onbeperkt declareren? Kan de buschauffeur die zichzelf wil beschermen passagiers weigeren die geen mondkapje willen dragen, als daar geen richtlijn voor is? Natuurlijk niet. Er zitten duidelijk voorwaarden en grenzen aan wat wij zelf mogen bepalen en regelen. Die voorwaarden en grenzen, die staan dan weer nergens op papier.
Addertje onder het gras
Stiekem houdt de minister dus toch gewoon stevig de touwtjes in handen en daar zit het vreselijk nare addertje onder het gras. Het líjkt nu wel alsof we zelf de verantwoordelijkheid over de volksgezondheid in handen krijgen, maar de minister bepaalt wanneer hij wel en niet handelt en welke middelen hij ter beschikking stelt. Op onvoorspelbare gronden, of op onvoorspelbare momenten. Samen met het RIVM bepaalt minister Kuipers welke adviezen of richtlijnen we krijgen en welke mogelijkheden er zijn om onszelf en elkaar te beschermen. En wie bepaalt eigenlijk welke lobbyclub bij de minister aan tafel komt? Een roeiclub bleek succes te hebben, terwijl de groep medisch kwetsbaren verenigd onder ‘#VergeetOnsNietErnst’ al maanden tevergeefs probeert om met de minister in gesprek te komen. Zo is het niet eens meer het recht van de sterkste, of van diegenen met de grootste mond. We zijn blijkbaar afhankelijk geworden van de persoonlijke willekeur van de minister.
Het jachtseizoen om de gunsten van de minister is geopend. Het uitruilen van vrijheden kan weer beginnen. Maar opgepast, beste lobbyisten. Moet je onderneming uiteindelijk toch de deuren sluiten omdat IC’s overstromen? Ondernemersrisico. Eigen schuld. Geen overheidssteun. Want tja, wij wisten toch zo goed hoe het moest?
Vorige week zat ik aan tafel bij het praatprogramma Op1. Ik zou er komen praten over het belang van preventie, de verkeerde keuzes die we maken en de invloed van onze mentaliteit en ons gedrag op de pandemie. Dat virus doet uit zichzelf helemaal niets, dat zouden we inmiddels moeten begrijpen. Het gaat ook niet uit zichzelf weer weg. Wij zorgen ervoor dat het van mens tot mens overgedragen wordt en hoe meer we dat toestaan, hoe groter de kans op varianten die ons dagelijks leven overhoop halen.
Pandemiemoe
Iedere golf weer denken we: dit is de laatste. En iedere golf weer raken we – precies als dat virus vaart krijgt – pandemiemoe en moet alles open. Logisch, ergens, want als de verspreiding in versnelling komt, worden er meer maatregelen genomen en ligt het leven weer stil. Dat daar verzet tegen komt is ja, logisch. Want hoewel de gezondheidsschade van SARS-CoV-2 enorm is, krijgen de meeste mensen nou eenmaal niet te maken met ernstige ziekte. Wel ervaren we allemaal de last van de maatregelen en dus staan ze telkens ter discussie. De media volgen die lijn. Dat is wat in de maatschappij leeft, dat is dan ook waar we het over hebben. We kijken naar de landen om ons heen. Waar gaat het goed? Waar hebben ze minder maatregelen? Zie je wel, dáár kan het gewoon, dus moet nu alles open.
Willekeur
Het is een beetje willekeurig waar we die voorbeelden vandaan halen. Gewoon, zoals het uitkomt. De ene keer is het Zweden, dan Denemarken, dan weer het Verenigd Koninkrijk. Als ze maar minder maatregelen hebben, dan is het ons voorbeeld. En die voorbeelden houden we oppervlakkig: dáár in Denemarken is geen lockdown, dus kan bij ons alles open. Dáár in het Verenigd Koninkrijk laten ze alles los en dat gaat goed, dus dat is ons voorbeeld. We kijken niet naar alle andere maatregelen en voorzorg die ze wel hebben, hoe mensen zich daar gedragen, of de bevolkingen van die landen óók vinden dat het zo goed gaat allemaal en welke prijs ze betalen voor het gevoerde beleid. Dáár is het open, dus wij moeten ook open, punt.
Het hele plaatje
Laten we er een voorbeeld uit pikken: In Denemarken werd versoepeld, maar tegelijkertijd namen ze andere voorzorgsmaatregelen. Voortvarend testen op scholen bijvoorbeeld. Ze hebben sowieso een andere – veel uitgebreidere – testcultuur dan wij en dat scheelt wel een hele hoop op het gedrag. Als mensen weten dat ze besmettelijk zijn, zijn ze toch eerder geneigd thuis te blijven. En het scheelt ook als er een testlocatie om de hoek is en je de uitslag snel krijgt, om de stap te zetten om je überhaupt te laten testen. Het zijn geen details. Het bepaalt in grote mate hoe mensen zich gedragen en dus hoeveel ruimte het virus krijgt om van mens op mens overgedragen te worden. Het bepaalt voor een heel groot deel het verloop van de verspreiding.
Op zoek naar een gidsland
Een ander voorbeeld: Het Verenigd Koninkrijk. Dat moet ons gidsland worden, want daar laten ze alle maatregelen los en het gaat goed! Oppervlakkig bezien dan. Want vinden ze in dat land zelf ook dat het goed gaat? Niet bepaald. In de zorg zijn grote problemen ontstaan en onder de bevolking is veel onvrede. The British Medical Association sprak zich fel uit tegen het beleid van Johnson. Vele honderden mensen reageerden op social media dat Johnson hiermee eigenlijk alleen maar zijn eigen politieke positie probeert te redden, nu hij onder vuur ligt vanwege zijn aanwezigheid bij feestjes tijdens lockdowns.
Chaos
Er is altijd meer dan we met onze oppervlakkige blik zien. Welke politieke keuzes worden er gemaakt en met welke motieven, hoe is het gedrag van de bevolking, hoe groot was en is de druk op de zorg in een bepaald land, welke voorzorgsmaatregelen treffen ze op plekken waar het virus zich makkelijk verspreidt, hoe goed hebben ze het virus in beeld, wat doen ze aan voorlichting en hoezeer wordt het mensen mogelijk gemaakt zich aan de basisvoorzorg te houden? Het is allemaal niet zo makkelijk te vertalen naar onze eigen situatie. Helemaal niet, eigenlijk. Als je wil weten hoe de vork echt in de steel zit, moet je hele dagen ontzettend veel coronanieuws volgen. Dat doet bijna niemand. We zijn massaal pandemiemoe. Ook onze media. En die diepen de situatie dan ook steeds minder uit. De waan van de dag neemt ons weer steeds meer over. Ook logisch. Maar het maakt de situatie wel steeds moeilijker om te dragen. Tel daar campagnevoerende artsen bij op die ons komen vertellen dat we covidpatiënten dood moeten laten gaan, burgemeesters die zich aansluiten bij protestacties en al die hele dringende belangen die er in de samenleving zijn en de chaos is compleet.
Belangen
Dat wilde ik vertellen bij Op1. Ik maakte een begin. Maar het gesprek ging alle kanten op. Alle begrijpelijke kanten. Want er zaten mensen met belangen. Met nood. Met hun eigen zorgen. En daar zou ik dan doorheen denderen met ontnuchterende boodschappen over hoe de pandemie niet voorbij is. Dat als we blijven verspreiden, we de pandemie in stand houden. Dat we ook niets wíllen om verspreiding te voorkomen. Niet eens de minst ingrijpende dingen, zoals het dragen van een mondkapje en testen. Dat we daar niet in investeren. Dat we er iedere keer weer vanuit gaan dat dit de laatste golf is en we ons nergens op voorbereiden. De overheid niet, wij zelf ook niet. Klopt allemaal nog steeds, volgens mijzelf. Maar in die setting, met de mensen die daar zaten om over hun eigen problemen te praten, voelde het zo volkomen misplaatst om dat te zeggen, dat ik mijn mond hield.
Het zat me dwars, na afloop. Was ik gewoon te bescheiden geweest? Had ik moeten interrumperen en meer aandacht voor míjn verhaal moeten vragen? Was ik gewoon niet zo’n sterke gast of zat er iets niet goed aan mijn eigen interpretaties? Achteraf bezien: nee, daar had het niets mee te maken. Ik wil het leed van anderen niet bagatelliseren of ontkennen. Punt is, ik begrijp het. Als je zelf weinig risico loopt op ernstige ziekte, wegen andere belangen gewoon zwaarder. En sommige mensen zitten in zwaar weer momenteel.
Iedereen heeft recht van spreken
Eigenlijk begrijp ik iedereen die de last van de pandemie niet meer kan dragen. En ook dat iedereen recht van spreken heeft. Dat de maatregelen knellen, begrijp ik. Ik begrijp dat mensen hele echte financiële belangen hebben en dat financiële problemen even reëel en heftig (kunnen) zijn als het risico op ernstig covid of long covid. Maar ook dat mensen behoefte hebben aan de ‘kleine dingen’. Gewoon, je vrij kunnen bewegen en doen waar je zin in hebt. Of samen zijn met andere mensen. Onze sociale behoeften maken ons mens. Om dat jarenlang ‘uit te zetten’, past niet bij onze natuur. Dat geldt voor iedereen. Ook voor mensen die meer risico lopen op ernstig covid. Ook zij hebben al die andere belangen en behoeften, naast een reëel gezondheidsrisico. Dat kunnen ze niet eens meer zeggen. Zij strijden om hun gezondheid te mogen beschermen, waar de artiest strijdt voor het overleven van zijn sector en de horecaondernemer voor het voortbestaan van zijn zaak en niet weggezogen te worden in enorme schulden.
Lobbyen
Dus daar zat ik, aan die tafel en ging dit door mijn hoofd. Ik had van alles willen zeggen, maar eigenlijk viel er niets te zeggen. Het ging over belangen. Het ene belang boven het andere plaatsen. Als ik mijn eigen uitingen in de media in de afgelopen twee jaar doorneem, kom ik daar zelf even ongenuanceerd uit naar voren als ieder ander. Met zoveel gasten aan tafel en maar beperkte tijd om dingen te kunnen bespreken, kan je ook bijna niet anders. Dus wordt je verhaal automatisch een pleidooi voor het een of ander en dat is wel de laatste positie waarin ik me wilde bevinden. Ik besloot dat ik daarmee moest breken. Het is wat de pandemie in stand houdt, dat weet ik. Het ene belang boven het andere stellen. Het uitruilen van vrijheden. En daarom zat ik met mijn mond vol tanden. Achteraf vind ik: ik deed het juiste. We hebben een overheid die het lobbyen aanmoedigt en dus is het lobbyen wat we doen. Wie ben ik, om andere mensen hun vijf minuten om te kúnnen lobbyen te ontnemen?
De pandemie is voorbij
In Nederland is nu vrijwel iedereen er wel van overtuigd dat de pandemie afgelopen is. Het hele wrange is, dat we dat in de afgelopen twee jaar al drie keer eerder dachten. Steeds loopt het uit op een teleurstelling en zeggen we achteraf: dit hadden we kunnen weten. We hadden ernaar moeten handelen. Maar niemand doet het. Het lijkt er voorlopig overigens niet op dat de pandemie na omikron afgelopen is, waarschuwt de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) nog altijd. Alle waarschuwingen glijden langs ons heen. Omikron is ‘zo mild’, dat nu bijna iedereen wel vindt dat het losgelaten kan worden op de samenleving. Mét het risico dat op die manier weer nieuwe varianten ontstaan. En hoe dat dan weer zal gaan? Dat weet niemand.
Hoop
Het is afwachten wanneer er weer een nieuwe variant komt en hoeveel schade dat virus zelf kan aanrichten aan de gezondheid. Het kan meevallen, het kan tegenvallen. We zouden ons allemaal moeten voorbereiden op wat nog zou kúnnen komen, de worst case scenarios. Nu een keer wel. We doen het beter voor niets, dan ons weer te laten overspoelen door een nieuwe golf. Maar we zitten vast in onze eigen belangen van nú, op dit moment. We overzien niet eens meer dat we bij een volgende golf ook nog belangen hebben. Het hier en nu knelt. De overheid biedt geen houvast. Het coronabeleid schiet alle kanten op. Niemand heeft de regie. Er is geen plan. En dus is onze enige hoop dat de pandemie zomaar vanzelf eindigt. Ook dat begrijp ik. Dus wie ben ik, om andere mensen die hoop te ontnemen? Daarom was ik stil. Uit respect, maar ook uit onvermogen. Ik heb namelijk ook geen oplossing.
De instroom in de ziekenhuizen lijkt over de piek heen. Het dreigende code zwart is ternauwernood afgewend. Ondanks alle tegensputteren van de IC’s werd gisteren verder opgeschaald naar 1.250 bedden. Om dat te realiseren moet de (acute) planbare zorg worden afgeschaald. Volgens IC-baas Peter van der Voort van het UMC Groningen, wordt er al geselecteerd aan de poort en ís het daarmee feitelijk al code zwart. Ook de huisartsen ramden op de noodknop: bij hen is het allang code zwart.
Er zit een verschil tussen het medische- en het politieke code zwart, blijkbaar. Een politiek handigheidje. Maar het kan de feiten niet wegpoetsen: De overheid is niet in staat te waarborgen dat iedereen in geval van ziekte de juiste geneeskundige bijstand en verzorging krijgt. En dat is wel een juridische plicht. Nood breekt wetten. De vraag is wel: is dit wel ‘nood’ te noemen, of de uitkomst van inadequaat beleid?
Alles wordt uitgeplaatst naar verpleeghuizen en thuismonotorring projecten. Tijdelijke stagnatie in opnames.
Wat gaat het kabinet doen om afschalen van zorg voortaan te voorkomen? Is het, met alle kennis en hulpmiddelen die we tot onze beschikking hebben, acceptabel om reguliere zorg weer af te moeten schalen? Naar verwachting gaat de pandemie nog jaren duren. Gaan we dat bij elke volgende golf doen? Welk effect heeft dat op de algehele volksgezondheid?
In het Internationale Verdrag inzake de economische, sociale en culturele rechten verbindt de overheid zich ertoe epidemische èn endemische ziekten te voorkomen en te bestrijden. Een strategie die virusverspreiding op hoog niveau toestaat, kan men onmogelijk ‘bestrijding’ noemen. Toch is dat wat het kabinet met 2G wil doen: het virus vrij laten verspreiden onder gevaccineerden en de verspreiding onder niet-gevaccineerden dempen door hen toegang te ontzeggen tot hoogrisicolocaties. Terwijl ze elkaar op andere plekken, of zelfs in het eigen huishouden, nog wel tegenkomen. Of een besmetting komt binnen via schoolgaande kinderen. 2G is dus geen dekkend systeem. Gevaccineerden verspreiden het virus immers ook.
Met Omikron op de loer, is een systeem dat verspreiding toestaat een valse belofte op terugkeer naar het oude normaal. Ook tijdens deze golf zien we: de meest kwetsbare personen worden, ondanks vaccinatie, nog steeds hard getroffen. Er is een recordaantal besmettingen in verpleeghuizen en ook het aantal sterfgevallen loopt er weer op.
We lonken naar Israël, waar boosters de schade van Delta aanzienlijk leken te beperken. Wat we niet willen zien, is dat er in Israël naast boosteren een slim beleid onder zat: Inreisbeperkingen, 2 meter afstand, maskers voor iedereen ouder dan 7 jaar en voordat het schooljaar er begon werd alle ouders gevraagd hun kinderen te testen. Dat hield de scholen goeddeels coronavrij en dat scheelt. Israël zet dus niet alleen in op vaccineren, maar op een heel palet aan maatregelen, waarbij “testen, testen en nog meer testen” de ruggengraat vormt.
Het Nederlandse coronabeleid heeft niet een dergelijke ruggengraat. Het laat zich eerder kenmerken door ‘grote stappen snel thuis’. Nu is het in het verhitte vaccinatiedebat een lulligheid aan het worden om op onze grondrechten te wijzen. Maar voordat we overgaan tot een ingrijpende inperking van die grondrechten, is het toch belangrijk te realiseren dat niet alle minder ingrijpende middelen zijn uitgeprobeerd en zeker niet uitgeput.
Pilaren van de coronabestrijding
We lijken steeds de belangrijkste pilaren van de coronabestrijding over te willen slaan: Testen, traceren, isoleren, quarantaine. Nederland investeert er heel weinig in. Van laagdrempelig en fijnmazig testen is helemaal geen gebruik gemaakt. Dat bereik je bijvoorbeeld met veel testlocaties, maar die hebben we in Nederland niet. “Met minder testlocaties grote aantallen wegzetten … als waren we Unilever”, aldus de Jonge.
Het bron- en contactonderzoek spoort in nog geen kwart van de gevallen de bron op. Mensen krijgen slechts een dringend advies om in quarantaine te gaan. In het kader van ‘proportionaliteit’ is het wellicht effectiever om – in plaats van 2G – over te gaan tot een wettelijke verplichting tot isolatie en quarantaine van besmettelijke personen. Zoals bij een Groep A ziekte wettelijk gezien altijd al een mogelijkheid zou zijn geweest.
We hebben meer ‘gereedschappen’ achter de hand: zoals FFP2-maskers in de zorg, want ook in de zorgsetting raken mensen besmet. Mondneusmaskers in alle binnenruimten voor iedereen vanaf 6 jaar, zoals de Wereldgezondheidsorganisatie adviseert. Ook als je zit. Goede ventilatie op scholen, CO2meters en hepafilters. De schoolvakanties anders indelen.
We hebben nauwelijks maatregelen die écht iets doen met ons gedrag. Uit gedragsonderzoek blijkt dat 70% van de positief getesten thuisblijft na een positieve test. Nog maar 3% gaat op visite. De mensen die wel naar buiten gaan, doen dat voornamelijk om een luchtje te scheppen. Zonder quarantaineplicht zou dit al een bijna dekkend systeem kunnen zijn, als de vaccinatiebereidheid nou maar wat hoger zou zijn.
Bestrijden in plaats van verspreiden
Israël zet niet alleen in op het voorkomen van ernstige ziekte door vaccinatie, maar ook op het tegengaan van verspreiding. Denemarken lijkt ook meer in te willen zetten op een dergelijke strategie. Wij lijken voor een strategie te willen gaan die het ons toestaat het coronavirus te blijven verspreiden, zonder zo’n slim vangnet. 2G en alles open. Of: iedereen gevaccineerd en we kunnen weer. Dat zal onherroepelijk weer eindigen in lockdowns en code zwart. De vaccins geven immers geen steriele immuniteit.
Het is daarom nog lang geen tijd voor 2G. En ook niet voor een vaccinatieplicht. Laten we eerst een begin maken met het tegengaan van verspreiding. Door overal een mondneusmasker te dragen bijvoorbeeld. Dat is wel het minste wat we zouden kunnen doen om de zorg overeind te houden. En door in te zetten op ‘testen, testen en nog meer testen’. Door alle besmettelijke personen op te sporen en in quarantaine te zetten.
De steeds weer terugkerende ‘lockdownachtige’ maatregelen voelen vaak zwaar aan. Toch doen we veel minder dan het lijkt. Als je je bedenkt namelijk, dat Sierra Leone – een van de armste landen ter wereld – een quarantaine-app heeft om mensen levensmiddelen te brengen zodat ze in quarantaine blijven, kan je je afvragen hoe serieus wij de bestrijding van dit virus eigenlijk nemen.
Het is geen kabbelend bootje En soms Een woelige baar Geen mammoettanker Die zijn tijd neemt Het is wildrazend Die locomotief Zo’n ouderwetse Die met knarsende remmen En oorverdovend schuren Van metaal op metaal Steeds harder De helling af raast Log en zwaar Door niets meer te stoppen Een mammoettanker Was het dat maar.
Terwijl die trein voortraast Dringen we allen naar voren Elkaar vertrappend We duwen elkaar Onder die loodzware wielen Niet overleven Maar vrijheid “Vrijheid wil ik!” Roepen we naar elkaar.
Hier in het westen Kennen we rampen vooral Van fictie Van de film Of die echte Uit de kranten Maar niet nu Tijdens het avondeten Niet nu Mijn goede bui Want er is ellende Dat weet ik Maar het moet niet te zwaar worden Allemaal Als ik het niet wil horen Kan het gewoon uit Het journaal.
Zeg niets Doe niets Veroorzaak geen paniek Laat ons zwelgen In de onschuld Doorbreek het sprookje niet Gealarmeerd zijn is veel erger Dus laten we zwijgen Dan doen we alsof Als we onze ogen sluiten Dan is het er niet.
Al kakelend Richting afgrond Geen verdriet Geen ontzag Al brullend Woest spartelend Al staat daar een monster Te spuwen Mijn vrijheid Krijg je niet.
Iedere seconde Die we verbrullen Dendert de rampspoed Gestaag voort Breekt al knarsend Door zijn remmen Knakkende ego’s Op het spoor.
De alarmbellen Kunnen ons niet stoppen Het is een grote Kakofonie Open, die scholen Open, gewoon alles En áls er iets dicht moet Dan toch zeker niet Niet waar ík van hou Nee, dát niet En wie er voor dood moet Nou en? Het deert me gewoon niet.
De alarmbellen Hun geluid verstomt Door de oorverdovende klap Allesoverheersend Verpletterend Het leed De tranen De tragiek Zo hulpeloos En rauw.
De schreeuw Zo geschokt Zo gespannen Is zo stil De echo Van die stilte Resoneert Zo hard Dat niemand meer wil.
De zorg Code zwart Gewoon termen Het doet ons niet veel Concepten Abstract Om met afstand Naar te kijken Ik? Ik heb geen zorg nodig Dus het gaat niet om mij Het deert me echt niet.
Totdat het onszelf raakt Dan stopt het gestampvoet Het schreeuwen Het klagen Omdat we dan weten Wat het is Als die locomotief Keihard De klif afdondert En slachtoffers maakt Dat het geen film is Of abstract Dat de impact Van de klap Van die rampspoed Die neerdaalt Ook de bodem Onder onze eigen voeten Wegslaat.
Er valt niets meer te kiezen Niets meer open Niet meer Geen school Geen sport Geen winkels Geen brasserij De ziel is nu teer Er zal maar iets gebeuren Een ongeluk Een gaslek Een gewelddadig protest En zelfs thuis Voelt het raar Ineens schuilt In ieder klein hoekje Een levensgroot gevaar.
Het brullen En roepen We rekenen na Ook wij zijn Verantwoordelijk Dus rekenschap vragen Aan de politiek Vergeet het nou maar.
En zo zitten we samen In de totale destructie Iets waar we zelf Om hebben gevraagd En daar In het Catshuis Kronkelen slangen Lispelend Over vrijheid En eigen Verantwoordelijkheid Boven een potje Kaviaar.
De cruciale vraag: sturen we op ziekenhuizen of op besmettingen? De demissionair premier komt er niet helemaal uit.
16 september: "Dus we sturen heel sterk nu de komende weken en maanden op hoe gaat het in die ziekenhuizen."
Coronaminister De Jonge zegt: Code Zwart is niet aan de orde. IC-baas Gommers zegt: jawel, binnen tien dagen. Kabinet en zorgverleners spreken niet meer dezelfde taal. Artikel met @linekenieber: https://t.co/uHRjS4lbD6#codezwart
Geen analyse, geen opinie, geen onderzoek, geen advies. Het punt is namelijk; ik weet het niet. De steeds terugkerende gedachte: “tenzij het kabinet en haar adviseurs iets weten wat wij niet weten, koersen we af op een regelrechte ramp”. En als je zo in het donker zit, valt er weinig te ‘weten’. Ik geloof Gommers als hij zegt dat het onvermijdelijk Code Zwart wordt, ook al ontkent Hugo de Jonge in alle toonaarden. Omdat ik Gommers’ boek las. En begrijp dat het een groot machtsspel is daar in het OMT en het kabinet. Een ware slangenkuil, met grote ego’s en grote belangen. Wat ze aan het doen zijn daar? Geen idee. Ik begrijp er helemaal niets van. En ik heb er geen invloed op. Daarom zet ik mijn gedachten op een rijtje. Mijn gevoelens en emoties. Wat vind ik hier nou eigenlijk van als mens? Als burger van Nederland? Als betrokkene? Als iemand die gewoon ook zelf geraakt wordt door de coronacrisis?
Ik probeer altijd zoveel mogelijk afstand te bewaren tot mijn persoonlijke ‘mening’. Als ik de crisis analyseer, dan plak ik de grondwet van Nederland altijd in de rechterhoek van mijn beeldscherm. Het gaat niet om mijn mening, of mijn gevoelens. Het gaat er niet om óf en hoe ik zelf geraakt word. Ik kijk naar de samenleving als geheel, altijd. Naar wat ik door studie en onderzoek over menselijk gedrag heb geleerd. Wat ik tijdens de ebolacrisis in Sierra Leone heb geleerd. Tot nu toe heb ik bijna van minuut tot minuut het verloop van de coronacrisis kunnen volgen, voorspellen en duiden. Ik heb het allemaal eerder gezien. Alles. Van de politieke spelletjes, de belangen, de machtsspelletjes tussen de politiek en de medisch adviseurs, van de medische crises tot het complot-denken en de maatschappelijke onrust. Het is allemaal niet nieuw en niets verrassends. Tot deze fase. Wie het nog begrijpt mag het me uitleggen, want zelf tast ik volledig in het duister. Dit is dus een persoonlijke reflectie. Over waar ik mee worstel. Wat ik niet begrijp. Wat me dwarszit. En waar ik niet mee kan leven.
Misschien lucht het op. Misschien is het wel zo eerlijk om te laten zien dat ‘weten’ en ‘begrijpen’ vaak niet zonder worsteling gaat, ook al heb je er nog zoveel studie naar gedaan. En misschien herken je er iets in. Want dit is geen makkelijke tijd. Steeds meer vragen, steeds minder antwoorden. Het is verwarrend en het tornt aan, ja, eigenlijk aan je hele bestaan. Aan je normen en waarden, aan je gevoel, je verstand, zie jij het zo verkeerd allemaal? Wat gebeurt er eigenlijk om je heen? Is dit nog steeds hetzelfde Nederland? Is dit het land dat je liefhad, het volk dat je vertrouwde en de overheid die – hoewel altijd imperfect – toch in redelijke mate een bepaalde stabiliteit bood? Die stabiliteit is weg. Niet eens door de crisis. Niet eens door de onzekerheid rond die crisis. Maar door de enorme rookwolken en mist die opstijgt uit kabinet, RIVM en OMT. De leugens. Het verdraaien. De woordspelletjes. De laconieke houding. De volkomen ontkoppeling tussen hen die ons door de crisis moeten loodsen, en wij die aan het andere eindje bungelen, die niet eens meer weten hoe groot die crisis nou precies is. Het is volslagen waanzin. Is het bijna code zwart? Wel? Niet? Wel? Niet? Kunnen we met een gerust hart helemaal gaan leunen op die vaccins? Wel? Niet? Wat is het nou?
Werkelijk alles staat op z’n kop. Soms moet ik lachen als ik de uitspraken van andere mensen in mijn hoofd de revue laat passeren. Een kennis in Nederland, die niets kwaads wil horen over het beleid: “Nederland is nog altijd beter dan een land als Sierra Leone, hier is een mensenleven tenminste iets waard”. Een dierbare vriend uit Sierra Leone in de chat: “Gin, heb je hulp nodig? Wat is er toch aan de hand daar? Wonen daar wel ménsen? Jullie geven echt niets om elkaar!” Wrang eigenlijk. In Sierra Leone hebben ze een nare uitspraak om op elkaar te fitten en de problemen in de samenleving aan toe te schrijven: wi nכ lεk wi sεf. Als ik het vrij mag vertalen: ‘wij geven niet om elkaar’. “Mwah,” denk ik nu. Dat valt echt heel, heel, heel erg mee. Want zulk egoïsme, zulke onverschilligheid over elkaars lot, zoveel argeloosheid, zoveel lethargie, zoveel onbetrokkenheid als ik nu zie, hier in Nederland, ik heb het daar nog nooit gezien.
Ik heb het wel vaker gezegd: “Op het hoogtepunt van de ebola-epidemie in Sierra Leone verspreidden mensen ebola vooral omdat ze niet konden stoppen voor elkaar te zorgen. Hier verspreiden veel mensen corona omdat ze elkaar maar niet willen beschermen.” Al zeg ik het zelf: beter had niemand het kunnen omschrijven. Dit is gewoon wat het is. Wij willen elkaar niet beschermen, de overheid wil ons niet beschermen, de betrokken wetenschappers willen ons niet beschermen. Ieder gaat voor zijn eigen hachje. Als ík maar krijg wat ik wil. De testcapaciteit die ík wil, de onderzoekscentjes, de academische prestige, míjn carrière, míjn politieke idealen, míjn politieke winst, MACHT, feesten, naar een evenement, bier, bingo en bitterballen. ‘Dikke ikke’, zou Andrea Walraven-Thissen dat noemen. Nu, nu, nu, nu. Wij Nederlanders geven, zo zie ik dat, echt geen moer om elkaar. En dat is ontnuchterend.
Weet je, Sierra Leone is een land in wederopbouw. De vreselijke burgeroorlog eindigde in 2001 en sindsdien gaat de wederopbouw zeer moeizaam. Veel problemen van voor de burgeroorlog, zijn nog altijd niet opgelost. Maar het gaat, stapje voor stapje. De allergrootste kracht van die mensen, vind ik, is hun vermogen elkaar te vergeven. Te zien – na alle wreedheden die burgers tegen elkaar begingen – dat ze het toch samen moeten doen. En dat merk je. Het is geen sprookje; sommige mensen terroriseren hun medemensen echt als een malle. Maar daar tegenover staan er 10 – nou ja, 5, want van die 10 hebben er altijd wel een paar geen nobele motieven – 5 mensen die je oprapen, die je steunen en die dat gewoon vanzelfsprekend vinden. Als ik mijn tijd in Sierra Leone moet samenvatten, zou ik het zo zeggen: je bent er vogelvrij. De overheid biedt geen vangnet. Mensen overleven op elkaar. Door liegen, bedriegen en manipuleren, maar ook door er gewoon, vanzelfsprekend voor elkaar te zijn. Ik heb er, omdat er nauwelijks politie en rechtspraak is, het allerslechtste van de mens gezien. Maar ook het allerbeste. Want in een land waar niets vastligt, je jezelf vrij kunt kopen na moord en vaak het recht van de rijkste geldt, valt het met de criminaliteit echt heel erg mee.
En dan Nederland. Alles goed geregeld. Welvarend. Zoveel kennis. Zoveel technologie. Zoveel wetenschap. Geen echt zware crisis in het recente verleden. Vergeleken bij de ellende van de burgeroorlog in Sierra Leone, nemen wij af en toe een drempeltje. Of meer een rotonde, zelfs. Het ziet er allemaal gelikt uit. Grote, glimmende protsbak met perfecte carrosserie. Maar man. Wat blijkt er een ellende te zitten onder die motorkap. Een samenleving waar echt helemaal geen cohesie lijkt te zijn. De staat kan mensen totaal vermorzelen en verpletteren en we halen slechts verontwaardigd onze schouders op. De politici aan het roer kletsen en lachen zich overal onderuit. En nog vinden we ze ‘beschaafd’. Niemand wordt vervolgd. Niemand voelt enige consequentie. Ze mogen over ons blijven regeren. Ze doen niet eens meer moeite om geloofwaardige leugens te vertellen.
En de Tweede Kamer en de pers? Die hebben het er maar moeilijk mee om deze gewetenloze politici op een beschaafde manier, in gepaste bewoording, een beetje in de pas te krijgen. Daar erger ik me rot aan, trouwens. Dit vraagt niet om diplomatie. Dit vraagt om de botte bijl, verontwaardiging, boosheid die zijn weerga niet kent. Kom voor de burgers op die je vertegenwoordigt. Maar nee. Dan houden we de schreeuwende populisten over, die dan weer aan populariteit winnen, omdat zij de leugens wel plompverloren benoemen. We zitten vastgedraaid in die diplomatie en deftigheid. In een cultuur waarin iedereen maar als ‘redelijk’ over wil komen. Maar hier kan geen redelijkheid tegenop.
Ze liegen. Over alles. Ook over corona. Met alle redelijke argumenten, wetenschappelijke ‘bewijzen’, de kalmte en de diplomatieke aanpak, heb ik nu anderhalf jaar lang geprobeerd te laten zien waarover ze liegen. Maar zelfs die beschaafde toon en diplomatie, de wetenschappelijke verantwoording, was vaak al te moeilijk om te publiceren. Sommige journalisten en wetenschappers liepen met een boog om me heen. Kwam je met WHO advies. In Nederland omstreden. “Ssshhht! Desinformatie! Je bent aan het ontwrichten!”
Het is gewoon not done om de internationale consensus hier naar buiten te brengen. Ik geloof het zelf nog steeds niet. Echt niet. In Nederland. Waar het uitdragen van de richtlijnen van de WHO voelt als een verzetsdaad. Terwijl ik in al die tijd echt maar op één punt ben afgeweken van de WHO: het sluiten van de scholen. En eerlijk gezegd, dat vind ik ook helemaal niet nodig. Heel plan geschreven om die scholen gedurende de crisis altijd veilig open te kunnen houden. Maar ja, als je niets doet, dan jagen die scholen de verspreiding aan en kan je niet anders dan sluiten. Dat is echt al sinds het begin zo. Toen het RIVM met onderzoeken zou bewijzen dat kinderen nauwelijks verspreiden. Onzinonderzoeken. Want als je gezinnen gaat onderzoeken waar zorgmedewerkers de besmetting mee het gezin in nemen om vervolgens te concluderen dat kinderen de besmetting bijna nooit mee het gezin in nemen, dan publiceer je onzin. En dat is geen kleinigheidje. Dat is het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu, dat met die onzin komt. Politiek voetbal met kinderen, noemde Mike Ryan van de WHO het. Maar maakt dat iets uit in Nederland? Ook al kost het vele mensenlevens? Kleinigheidje. Kan je gewoon onder het tapijt wegmoffelen. Als het zich niet meer láát wegmoffelen, dan verzin je dat jongeren op de fiets besmet raken, of dat kinderen vooral ongevaccineerden besmetten. Zo. Ook weer gehad. Scholen open, nul maatregelen. Daar is echt helemaal geen, nul, wetenschappelijk excuus voor. Ook geen reden. Of bewijs. Bijna alle landen ter wereld treffen maatregelen op scholen. We wijken totaal af van wat de rest van de wereld doet. Maar benoem het niet. Het is allemaal superwetenschappelijk. Hier bij ons wel. In de rest van de wereld gewoon niet. Joe! WHO richtlijnen voor voorzorg op scholen! “Sssshhht! Je ontwricht!”
En als zorgmedewerkers, gebukt onder schuldgevoel omdat ze – volgens de richtlijnen van het RIVM – onbeschermd met kwetsbaren moeten werken, daardoor mensen besmetten en dood zien gaan, zeg je gewoon dat het aan hun opleidingsniveau ligt. Lees die zin nog eens en nog eens. Dat is toch werkelijk ongelofelijk? Wat een minachting. Van Jaap van Dissel kwam deze opmerking. Van het RIVM. Rijksinstituut. Het is ongehoord. Onbegrijpelijk.
Al weken zeg ik: ik ga me minder met de coronacrisis bezighouden. Ik doe een stap terug. Ik weet ook, het heeft geen zin meer om me er nog mee bezig te houden. Want dit gaat allang niet meer om gedrag. Kunnen ze wel zeggen, daar bij het OMT, maar die basismaatregelen gaan het trucje niet meer doen. Vandaag niet, 3 weken geleden niet. Delta is superbesmettelijk. Een groot deel van ons gedrag is helemaal niet vrijwillig. Kinderen moeten naar school. Ook zoiets. Schoolplicht tijdens een pandemie. Hoe verzin je het? Maar goed. Ze moeten dus naar school, ook al liggen hun ouders zich thuis kapot te hoesten vancorona. Mensen moeten naar hun werk. Niemand neemt de mantelzorg over. Oma en opa moeten oppassen, want niet iedereen heeft geld voor opvang en ook niet altijd plek. Zolang die scholen open zijn, kan je in winkels afstand houden wat je wil, corona komt dan toch wel binnen. Het gaat niet om ons gedrag. Het gaat erom dat de overheid het ons mogelijk moet maken om besmetting te voorkomen. Zodat wij ons ernaar kunnen gedragen. Door maatregelen te treffen. Door te handhaven. Door nou eens een keer eerlijk te zijn. Over de scholen, dat gevaccineerden ook verspreiden, dat we er helemaal niet bijna zijn. En laat ze dan ook eens eerlijk zijn over de groepsimmuniteit die men onder kinderen wil bereiken en dat er daarom geen maatregelen getroffen worden op scholen. Dat ze het prima vinden om de reguliere zorg helemaal af te schalen, ook al levert dat zieken en doden op. Dat ze het wel prima vinden zo, zolang de economie maar blijft draaien. Zolang we patiënten in Duitsland kwijt kunnen, hoeven we geen steunpakketten meer uit te delen. Check.
Voor het kabinet is het: prikken en klaar. Klaar met de pandemie. Maar zo werkt het helemaal niet. Hoe vaak moet dat nog herhaald worden? De WHO heeft de blaren op de stembanden staan: de vaccins alleen gaan de pandemie niet oplossen. De hele bevolking prikken is minder effectief dan de vaccins eerlijk over de kwetsbaren van de wereld verdelen. Beter eerst de eerste prikken naar de landen die nog geen vaccins hebben kunnen kopen, dan de boosterprik voor de rijke landen. Het gaat allemaal aan ons voorbij. Een dwazenparadijs, noemt Dr. Tedros van de WHO ons. Wat wij doen, maakt de hele wereld nog kapotter dan die al was. Nog meer ongelijkheid, armoede, honger, sterfte, ontwrichting, conflict en nieuwe virusvarianten is wat we ons hiermee op de hals halen. Het is volkomen destructief. Immoreel ook. Maar wíj moeten leven. Nu, nu, nu. Bier, bingo, bitterballen.
En hoe gaat het met mij? Ik hoorde mezelf van de week pleiten voor de boosters. Want je kan niet anders. Omdat het kabinet ons in die richting dwingt. Terwijl er vele andere middelen en manieren zijn om het virus te bestrijden. Ik hoorde mezelf pleiten voor boosters, terwijl ik weet dat ik daarmee pleit voor vele doden in arme landen. Honger. Ellende. Ongelijkheid. Ik voel me gedwongen om nu zelf als haantje de voorste te graaien naar een vaccin. Voor mijn ouders, omdat ik hen graag wil blijven zien. Dus nu zit ik zelf ook met ‘dikke ikke’. Dat vind ik erg. Omdat daar, 5.000 kilometer hiervandaan, ook veel mensen leven waar ik mijn hart aan ben verloren. Het vaderland van mijn oudste dochter. Eén van de armste landen ter wereld. Waar ook hele prachtige mensen wonen. Dat na een burgeroorlog en ebola ook het hoofd moet bieden aan corona. Het land wat mijn tweede thuis is geworden. Een land waar een mensenleven net zoveel waard is als hier. Waar ik vaccins van af wil pakken, terwijl we ze hier eigenlijk niet eens zo heel erg nodig hebben.
Zoals ik me inzette om Sierra Leone te helpen tijdens de ebola epidemie, zo zet ik me ook in voor Nederland. Omdat ik precies hetzelfde zie nu in Nederland, als toen in Sierra Leone. De hele film van voren af aan. Ik zie in Nederland ook een andere samenleving. Eén waarin mensen wel degelijk kunnen samenwerken. Een samenleving die het wat doet als er veel leed is. Een samenleving met heel veel fijne mensen. Maar ook een samenleving die zich niet meer geconfronteerd wil zien met die beelden en verhalen. Het niet meer kan en wil horen. Want we kunnen er niets mee. Zend het niet uit. Publiceer het niet. Dan is het er niet. Maar het knaagt wel. Bij veel mensen. Het is allemaal niet zo hersenloos als het er op het eerste oog uitziet. Maar mensen doen maar wat, bij gebrek aan sturing. Wat moeten ze anders?
En ik? Inmiddels ben ik bijna zover te accepteren dat ik er ook helemaal niets aan kan doen. Mijn kennis, mijn inzicht, mijn ervaring, ik zet ze in een boek, voor op de plank. Voor een volgende crisis misschien. Ik ben bijna bereid me in slaap te laten sussen door de leugens. Het allemaal te laten gebeuren en het van me af te laten glijden. Bijna. Ik zie het allemaal wel, maar ik ben er bijna klaar voor om ook dat oogje toe te knijpen. Want al sinds de zomer zit ik te wachten totdat we schipbreuk gaan lijden. Wij worden het India van Europa, dacht ik al vele malen. Maar er valt niets aan te doen. Het voelde moeilijk het RedTeam los te laten. Toch ergens hoopte ik dat ik kon helpen het tij te keren. Maar het was zinloos. “Laat het maar gebeuren,” zei ik droog. Het is nog het enige, waar we iets van kunnen leren. Het is zo, dat weet ik. Die schock is het enige wat ons hier uit kan halen. Ik zag het al een keer eerder. En de gevolgen ook. Ik dacht dat ik gehard was. Maar toch. Over 10 dagen code zwart, volgens Gommers. Ik voel dat in mijn maag. Erger, dan ikzelf had verwacht. Intussen maak ik me op voor 10 dagen sussende praat van politici. OMT leden in talkshows die geheel zonder wetenschappelijk bewijs, wetenschappelijk met de vinger naar ons wijzen. En blijf ik wikken en wegen. Zal ik nu maar gewoon echt een keer mijn mond gaan houden?
“De gewone Nederlander accepteert veel meer pech dan de elite denkt.”
Ira Helsloot in ‘Expertvisies op de gevolgen voor samenleving en beleid’ van WRR/KNAW, 2021
Zo instemmend als Nederland met het coronabeleid van het demissionaire kabinet lange tijd leek, zo is het allang niet meer. Het vertrouwen in de overheid is sinds de zomer in heel snel tempo gedaald. Steeds meer deskundigen en wetenschappers spreken zich uit tegen het beleid. “Zo werkt crisiscommunicatie niet!” “Zo werkt draagvlak-communicatie niet!” “Dit is geen crisismanagement!” “Er zit geen logica in het beleid!” “Het lijkt alsof het kabinet niet vooruit kan zien!”
Al die deskundigen en wetenschappers hebben gelijk. Dit is geen crisismanagement. Dat is dan ook helemaal niet waar het demissionaire kabinet mee bezig is. Wij kijken naar de crisis, zij kijken naar acceptabelerisico’s. Geen crisismanagement, maar risicomanagement. En als je het vanuit dat perspectief bekijkt, zit het allemaal heel logisch, heel verklaarbaar en heel voorspelbaar in elkaar. Dit is wat wij gewoon eens moeten gaan begrijpen. En wat Rutte misschien heel plomp en letterlijk mag benadrukken. Het kabinet was er, te impliciet wellicht – maar toch, heel duidelijk in: veel mensen zullen ziek worden. En wij jubelden. Het is de strategie die het kabinet vanaf het eerste moment koos, wat niet veranderd is en wat niet gaat veranderen. Het is tijd om de strategie van het kabinet te begrijpen en te communiceren in een taal die zij begrijpen: risicobereidheid.
Eigen verantwoordelijkheid
Het kabinet, het RIVM en het OMT hebben de touwtjes stevig in handen. Statistiek, modellen, prognoses, het is heel zakelijk allemaal. Alles aan de veel te optimistische kant. Met een worst case scenario lijkt geen rekening gehouden te worden. Alles wordt overgelaten aan onze ‘eigen verantwoordelijkheid’. De momenten dat de overheid met ons over het coronabeleid communiceert, beperken zich tot de persconferenties. Die overigens gaandeweg steeds minder empathisch zijn geworden. Over het lot van de vele zieken en doden, spreekt premier Rutte zich helemaal niet meer uit. Het gaat vooral om de modellen, over maatregelen. Steeds maar weer. Welke uiterste risico’s we kunnen nemen en af en toe wijst een belerende vinger richting de burgers. Er zijn vaak nauwelijks maatregelen, maar wel adviezen, waar we bovendien maar weinig op gewezen worden. Er is nu wel vaak genoeg gezegd wat je kunt doen om verspreiding zoveel mogelijk te voorkomen, dat moet je dan maar doen.
Veel mensen voelen zich in de steek gelaten. De hele samenleving staat in brand. Iedereen is in rep en roer. Het lijkt alsof ieder moment het zwaard van Damocles op ons te pletter kan vallen. Zoveel onrust en paniek en wat doet het kabinet? Het hult zich in stilzwijgen. “Er is geen draagvlak,” horen we het kabinet en OMT leden vaak zeggen. Dat is vreemd, want uit peilingen blijkt – al sinds het begin van de coronacrisis – dat de meeste Nederlanders juist meer maatregelen willen en sneller ingrijpen van de overheid willen zien. Over welk draagvlak hebben we het dan eigenlijk? En als dat er niet zou zijn, dan zou de overheid toch beter kunnen communiceren? Voorlichten? Zelf urgentie uitstralen? Want draagvlak creëer je immers, als je ziet dat het de verkeerde kant opgaat.
Risico-regelreflex
Dit is waar wij de draagvlakcommunicatie van het kabinet verkeerd begrijpen. Voor ons is het draagvlak: risico’s beperken. Maar voor het kabinet is dat precies andersom: het tast af welke risico’s wij als samenleving bereid zijn te accepteren. We zéggen wel dat we willen dat de overheid risico’s beperkt, maar in werkelijkheid willen we dat helemaal niet zo graag en zijn we echt wel bereid om veel risico’s te nemen. Dit is de zogenaamde risico-regelreflex, een belangrijke pijler van de kabinetten Rutte. En die komt hier op neer: We zeggen het wel, we schreeuwen moord en brand, maar eigenlijk willen we dus helemaal geen overheid die alle risico’s voor ons afdekt. En het is ook veel te duur.
Je moet de taal van het kabinet spreken om te begrijpen wat er gebeurt. Bekijk het eens van een afstandje: Media zetten gedurende de hele crisis al in op het knellen van de maatregelen, niet op de gevolgen van het virus. De horeca protesteert! De evenementenbranche gaat kapot! Scholen willen openblijven! Mensen worden depressief! Het gaat slecht met de studenten! Iedere dag weer lezen we in de krant hoe moeilijk die maatregelen zijn. En overal waar de maatregelen knellen, geeft het kabinet antwoord. Iedere keer weer. Vele analyses lieten al zien: het kabinet geeft gehoor aan de grootste lobby’s. Je kan dat schandelijk vinden, maar het kabinet is helder over die strategie. “Acceptabele risico’s” die “niet gratis” zijn. Dat zegt Rutte herhaaldelijk en letterlijk in de persconferenties over het coronabeleid.
Leven met het virus
We kiezen voor een strategie die niet kijkt naar het aantal ziekte- en sterfgevallen: dat is, zoals Rutte dat benoemt, “restrisico”. ‘Leven met het virus’, dát is zowel strategie als doel. Het kabinet maakt er geen geheim van. Om te kunnen leven met het virus, moeten we bereid zijn enorm veel risico te accepteren. Het is een strategie die in de eerste plaats de samenleving zo min mogelijk belemmert, wat enkel mogelijk is als we risico’s maximaal accepteren. Pas als de druk op de IC’s zó hoog wordt dat geen zorg meer verleend kan worden, grijpen we in. Dat gebeurt als er teveel ‘kwetsbaren’ tegelijk besmet raken. Dan moeten we ze beschermen. Niet voor hun welzijn en gezondheid – zoals we dat plachten te interpreteren – maar omdat ze het de maatschappij anders beletten te functioneren.
Regeren is vooruitzien? Dat doen ze prima. Zij redeneren niet vanuit het verlies van mensenlevens en gezondheidsschade. Dat zijn restrisico’s. Zij redeneren vanuit het kosten-batenplaatje. Risico-acceptatie: Zo min mogelijk ingrijpen om kosten te besparen. Helemaal niet ingrijpen legt teveel belasting op de zorg. Hoe kan je de samenleving dan zo min mogelijk beperkingen opleggen, zolang de IC’s niet overstromen? Door de kwetsbaren te ‘beschermen’ zodra de IC capaciteit overschreden is. Om deze redenering makkelijk te begrijpen, moet je gewoon het rijtje doelstellingen van het kabinet omdraaien, zodat het in chronologische volgorde staat: de samenleving zo min mogelijk belemmeren, door de kwetsbaren te beschermen zodra we zien dat het de zorg het niet meer aankan.
Risicodraagvlak
Het onszelf laten regelen, kost minder geld. We investeren niets in preventie. Kosten-baten. Daarom hebben we nog altijd niet genoeg testcapaciteit, niet voldoende BCO capaciteit en gaan we dat ook niet oplossen. Bij veel besmettingen zou je een enorm leger aan BCO medewerkers nodig hebben om de bron van besmettingen te herleiden: maar wat heeft het voor zin? We zouden de hele bevolking, of tenminste de kwetsbaren, een FFP2 masker kunnen geven. Sneltests gratis beschikbaar maken, we willen toch graag dat mensen zich testen? Investeren in ventilatie? Co2-meters? Hepa filters? Nee, nee, nee. Als we risico’s accepteren, is dat gewoon veel te duur. Wij laten corona razen tot een punt waarop de overheid echt niet anders kan dan ingrijpen. Dan krijgen we zoiets als een slappe ‘intelligente’ lockdown. Wij noemen het wel dom, maar we accepteren het wel gewoon. En het lullige is: ze hebben gelijk. Iedere ruimte die zij bieden, nemen wij. Mensen zijn inderdaad bereid die risico’s te accepteren. Rutte gaat ons geen dingen verbieden. Hij is geen schoolmeester die ons vertelt wat we moeten doen. Het blijft bij adviezen. Of dríngende adviezen. We zijn toch allemaal volwassen? We hebben een eigen verantwoordelijkheid. En inderdaad, we laten goed zien welke verantwoordelijkheid we voor elkaar willen dragen. We willen het zelf zo. Als het mag, gaan we er gewoon op uit.
We zijn dus inderdaad bereid de risico’s te accepteren. Komt er veel druk en lobby vanuit de horeca? Ook al zijn er veel besmettingen? Staat het iedere dag in de kranten? Dan is dát het risico wat we willen nemen. Leidt het tot een acuut probleem in de zorg? Nee? Dan hoort dit bij ‘de samenleving zo min mogelijk belemmeren’. Gaan we vervolgens inderdaad massaal op horecabezoek? Nou. Dan klopt het toch? Waar hoor je nu nog de verhalen over het vreselijke leed dat het virus zelf veroorzaakt? De doden, de rouw, mensen die langdurig ziek zijn, mensen die na een IC opname langdurig moeten herstellen, zowel mentaal als fysiek. Mensen die helemaal in de knel zitten omdat familieleden zijn weggevallen en bijvoorbeeld nu hun huis uit moeten? De wezen die het in deze crisis zelf moeten uitzoeken? De drama’s die zich in sommige verpleeghuizen nog altijd voordoen? We horen ze niet. Het is er niet. Alleen de knellende maatregelen zijn er. Wanneer kunnen we dáár van af? Dát is het draagvlak waar het kabinet op reageert. Het risicodraagvlak.
Maximale risico-acceptatie
Ik herhaal het nog maar eens in andere woorden: Er is, zo is gebleken, enorm veel draagvlak voor risico’s. Er is heel weinig aandacht voor de schade aan onze gezondheid en rouw. Het kabinet draait de kraan gewoon steeds een heel klein beetje dicht, nèt genoeg om de IC’s niet volledig te overspoelen. Moeten we onze zieken naar Duitsland brengen? Ook goed. Thuis laten sterven? Prima. Komt er protest tegen beperkende maatregelen? Graag zo snel mogelijk weer open. Kijk maar naar de scholen. Die lobby was zeer effectief: iedereen is er nu wel van overtuigd dat de scholen open moeten blijven, ook al jagen ze de epidemie aan en verliezen we daardoor vele levensjaren. We accepteren dat risico, zodat de scholen onbelemmerd open kunnen blijven. Maar waarom dan helemaal geen maatregelen in scholen? Gewoon. Omdat we dat accepteren. Hoe minder maatregelen voor kinderen, hoe minder we er stil bij staan dat zij misschien ook risico lopen. Maken we ons zorgen over de gezondheid van onze kinderen? Dan houden we ze massaal thuis, of we eisen een mondneusmasker in de school, of iets dergelijks. Maar dat doen we niet, en dus komt het er niet.
Het is niet zo moeilijk deze strategie te doorgronden. Zolang het niet strikt noodzakelijk is, grijpt het kabinet niet in. Dat staat namelijk in de weg van maximale risico-acceptatie. Als je kinderen met mondneusmasker naar school laat gaan bijvoorbeeld, is dat een duidelijke herinnering, iedere dag weer, dat zij risico lopen. Dat willen we niet. Het mondneusmasker herinnert ons iedere keer weer aan de risico’s, ieder moment dat je het draagt. En dat is het tegenovergestelde effect van wat het kabinet wil bereiken. Hoe meer je bezig bent met de risico’s, hoe groter de kans dat je ze niet meer accepteert.
Ieder voor zich
Waarom risico-acceptatie niet werkt, zien we niet alleen terug in de gezondheidsschade voor de samenleving, maar ook in de ontwrichting van de maatschappij. Het is een grote strijd tussen mensen die veel of alle risico’s willen accepteren (voor zichzelf en voor anderen) en mensen die risico’s willen mijden (voor zichzelf en voor anderen). Een beleid dat steeds inzet op de maximale risico’s die mensen willen nemen, geeft ook het signaal af dat het goed is deze risico’s te nemen. Want wij Nederlanders interpreteren dit anders. Het kabinet zal heus wel weten wat het doet. Als er geen voorzorgsmaatregelen getroffen worden op school, zal dat inderdaad weinig risico’s opleveren. De overheid heeft, in onze ogen, het beste met ons voor. Veel mensen denken dan ook niet eens na over de risico’s, ze volgen gewoon. En de mensen die zich wel realiseren dat er een risico is, wegen voor zichzelf af of ze dat risico wel moeten nemen. Daar zit wel de valkuil van het beleid: In werkelijkheid heb je helemaal geen keuze. Als je leerplichtig bent, moet je naar school. Als je je huur of hypotheek moet betalen, moet je naar je werk. Het accepteren van dat risico, doen we vaak in een fractie van een seconde. De wet volgen of in je levensonderhoud voorzien gaat boven een onduidelijk gezondheidsrisico.
Je kunt niet op de ene plek hetzelfde risico wèl en op de andere plek hetzelfde risico níet nemen. Je zou dan de hele dag bewust bezig moeten zijn om risico’s af te wegen. En die risico’s gelden vaak niet eens voor jezelf, maar voor ‘de samenleving’, waarvan je maar moeilijk kan bepalen wat je rol daarin is en wat de consequenties zijn van de risico’s die jij neemt. Geen enkel individu overziet de kettingreactie aan consequenties van zijn of haar gedrag. Je ziet dat anderen ook risico’s nemen. Ben jij dan nu de enige die het lot van de hele samenleving moet gaan overwegen en risico’s af moet dekken? Dat heeft weinig zin. Het is ieder voor zich. En dat is logisch.
Zijn de risico’s wel acceptabel?
Ook nu de situatie rond corona zo penibel lijkt, gaat het niet over de risico’s die wij lopen. De discussies gaan om ‘de zorg’. Wat ‘de zorg’ aankan. Dat ligt eraan hoe je het bekijkt. Er zijn nog genoeg IC bedden om de ernstig zieken te verzorgen, als je alle andere zorg afschaalt. Dat levert gezondheidsschade op, zowel van covid als van andere aandoeningen. Maar niemand zegt: die gezondheidsschade accepteren we niet meer. We zitten vooral in onze maag met de maatregelen. De media concentreren zich, nu in het debat rond 2G, nog altijd op het effect van de maatregelen. De gevolgen voor onze gezondheid, de rouw, de trauma’s, ze blijven buiten beeld. Als de kranten vol zouden staan met de ellende die het virus zelf veroorzaakt, is dat een kentering van het ‘draagvlak’. Geen acceptabel risico. En dit is goed om te onthouden. We staan namelijk op het punt belangrijke grondrechten op te geven, voor een beleid dat de pandemie en de gezondheidsschade niet gaat beëindigen.
Hou je de ellende en gevolgen buiten beeld en blijven we maar discussiëren over de maatregelen, dan blijft het beleid precies zoals het was. Als je dat wil veranderen, verander je het narratief: We accepteren het risico op gezondheidsschade niet meer. Niet voor de ‘kwetsbaren’, niet voor onszelf als ook de reguliere zorg weer moet worden afgeschaald, niet voor onze kinderen. Neem de maatregelen die dat voorkomen. Laat het kabinet overstappen op een beleid waarin we die risico’s zoveel mogelijk beperken.
De overheid beschermt ons
Laten we wel wezen: de meeste mensen vertrouwen erop dat de overheid er is om ons te beschermen. We geloven dat zo heel sterk, dat we als een stel automaten reageren op die maatregelen. Dat wil helemaal niet zeggen dat we die risico’s ook echt accepteren. We geloven dat de overheid die risico’s optimaal afdekt, waarbij ons welzijn en onze gezondheid ertoe doen. En dat is, waar wij de overheid niet begrijpen. Wij willen dat de overheid het doet, de overheid vindt dat we dat zelf maar moeten doen. Als morgen niemand meer naar school of werk wil, de restaurants leeg blijven, niemand meer naar een evenement gaat en we blijven zoveel mogelijk thuis, geven we de overheid aan dat we niet bereid zijn de risico’s te accepteren. Dat stukje ‘eigen verantwoordelijkheid’. Daar geven we blijkbaar mee af wat ons draagvlak is om risico’s te accepteren. De media verwoorden dat voor ons. Het is tijd om dat duidelijk te laten horen.
Natuurlijk is het onredelijk om al die eigen verantwoordelijkheid te vragen. We hebben namelijk echt heel beperkt invloed op het gedrag van onze medeburgers. Onze kinderen moeten volgens de wet naar school, de werkgever kan je dwingen naar je werkplek te komen en ga zo maar door. We kunnen onszelf helemaal niet beschermen. Ook al zouden we daar hele dagen heel bewust mee bezig zijn. Vele Nederlanders hebben al uitgesproken vaak het gevoel te hebben dat we een ‘wappie-overheid’ hebben. Het lijkt wel alsof de overheid zèlf dat virus niet serieus neemt. Niet verbazend misschien dat de belangrijkste bijdrage aan de risico-acceptatie benadering van het kabinet afkomstig is van Ira Helsloot, één van de initiatiefnemers van het omstreden Herstel NL en het Artsencollectief. In zijn woorden: “Onderzoek laat structureel zien dat de gewone Nederlander veel meer pech accepteert dan de elite denkt.” En die visie baseert Helsloot op …. literatuuronderzoek. Van Helsloot hebben we gedurende deze crisis vaker gezien dat hij cijfers en data uit de hoge hoed tovert, ze verdraait en soms zelfs bewust verkeerd interpreteert om zijn visie te verkopen. Dat is goed om in het achterhoofd te houden, want we leven momenteel met de gevolgen van die ‘inzichten’.
Brave burgers
Resumerend: We zijn niet met de crisis bezig. Niet met hoe het uitpakt in de maatschappij. We proberen de literatuuranalyse van Helsloot in de praktijk uit. Een kosten-batenbeleid. Hoeveel risico’s kan je de gewone Nederlander laten accepteren en zo min mogelijk kosten maken? Dit is een systeem waarin je hard voor jezelf moet opkomen. Het zet de samenleving op scherp en speelt mensen tegen elkaar uit. Het is wat leidt tot het constant uitruilen van vrijheden. Wie het hardst roept, wordt bediend. Het past bij de verdeel en heers strategie van Rutte. Daar kan je van alles van vinden, maar zolang de Tweede Kamer dit niet stopt, blijft het wat het is.
Het lijdzaam volgen van richtlijnen die niet bindend zijn, is snijden in je eigen vlees. Je wordt niet beloond voor je volgzaamheid, maar vanzelfsprekend genomen vanwege je risico-acceptatie. Zolang de zorg niet zegt: stop, zolang het onderwijs niet zegt: genoeg is genoeg, zolang werkgevers hun werknemers dwingen (al dan niet met klachten) naar de werkplek te komen, zolang ouders hun kinderen naar school blijven sturen, doen we er allemaal aan mee. Omdat we eigenlijk hele brave burgers zijn. Maar helaas, dat is nou juist níet wat er van je wordt verwacht. Wat er van iedereen verwacht wordt – van politieke partij, tot sector, tot koepel, tot vakbond, tot werkgever, tot schoolleider, tot ouder, tot burger – is te laten zien welke risico’s je wél en welke risico je níet bereid bent te accepteren.
Conclusie
Het is mijn stelling dat dit beleid nooit zal werken. We zijn bezig met “uitsmeren” en “tijd kopen”. Tot wat precies? Een 2G beleid werkt niet met de huidige vaccins. Je kan mensen niet voor onbepaalde tijd toegang tot het maatschappelijk leven ontzeggen en maar blijven boosteren. Landen die geen toegang hebben tot vaccins komen zo helemaal nooit meer aan de beurt en wij houden de deur open voor (het ontstaan of importeren van) nieuwe varianten. Gevaccineerden raken ook besmet (zij het minder makkelijk) en er komen nog steeds gevaccineerden in de ziekenhuizen terecht. Als het er maar genoeg zijn, wordt de zorg onherroepelijk weer overspoeld. Wanneer gaat de zorg dan eindelijk weer eens normaal draaien? Lockdowns werken ook niet, want na zo’n kwakkellockdown gaan we gewoon weer door met dit beleid en zit je na lange maanden kwakkelen alweer in dezelfde penarie. De vraag is dan ook: Hoe kan het demissionaire kabinet haar ideologie van risico-acceptatie samenvoegen met haar taak en verplichting de volksgezondheid te beschermen? Want dit is waar het iedere keer vastloopt. Het leidt onherroepelijk tot tweedeling en ontwrichting van de maatschappij, met ernstige gevolgen op korte en lange termijn. Mijn antwoord is: Niets zal werken in Nederland, zolang het kabinet niet inziet dat juist het accepteren van risico’s de volksgezondheid schaadt.
In de Volkskrant verscheen in de wintergolf van vorig jaar een ingezonden brief van scholiere Elze van Houtum. De brief greep me, omdat het me zo bekend voorkwam van alle verhalen van kinderen en jongeren die ik tijdens de pandemie heb meegemaakt. Ja, sommige kinderen hadden het alleen maar over de behoefte om naar school te gaan. Maar de meeste kinderen hadden moeite met leven. Of zoals Elze het zo treffend omschrijft: hun ‘leefachterstand’.
“Je helpt ons niet. Nee Slob, We zullen niet rekenen op blijven zitten. Corona geeft ons niet een leerachterstand, het geeft ons een leefachterstand. We zijn niet oké. Ook niet als onze cijfers dat wel zijn.”
Elze’s brief zou wat mij betreft levensgroot op alle voorpagina’s van alle kranten afgedrukt mogen worden. Iedere dag weer, totdat we ons weer herinneren wat het is om kind te zijn. Luister nou toch eens, papa’s en mama’s, met je gedram over leren en studeren. Dat constante gepush dat ze moeten presteren, zelfs tijdens zo’n megantische* crisis. Kinderen willen helemaal niet alléén maar naar school. Ze maken zich zorgen. Ze missen hun mijlpalen. Hun schoolreisjes, excursies en uitwisselingen. Al die bijzondere gebeurtenissen die het leven levenswaardig maken. Ze missen een onbezorgde omgang met opa en oma. Leefachterstand. Het woord mag, moet, zál vandaag nog in de Dikke van Dale. Laat het bestaan. In godsnaam.
Human capital
Human Capital: De opvatting dat onderwijs een investering is in mensen en dat mensen hierdoor meer waard zijn, dat wil zeggen: nuttiger zijn voor de maatschappij.
Natuurlijk is het helemaal niet eerlijk om dit aan de ouders op te hangen. Veel ouders maken zich hartstikke zorgen, of zitten al sinds het begin van de pandemie in een onmogelijke spagaat. Veel ouders zijn bezorgd over de leefachterstand die ze zien bij hun kinderen. Ze komen gewoon niet aan het woord. Vooraan staan de ouders die maar blijven drammen dat school het beste is voor alle kinderen, ook tijdens een pandemie. Aangevoerd door sommige media, die tijdens de hoogste pieken van deze crisis er hun levenswerk van lijken te hebben gemaakt om die kinderen dat schoolgebouw in te schríjven. Werkelijk iedere dag verschenen er alarmerende berichten met schreeuwende koppen over de levenslange schade die leerachterstand heet. Dat komt aan bij ons ouders natuurlijk.
Dit is een harde maatschappij. We overleven door constant maar weer te presteren. Als je niet presteert, eindig je onderaan de voedselketen. Dat willen we onze kinderen niet aandoen. Wij zijn human capital, we voeden onze kinderen op tot human capital. En daar zijn we op te pakken.
Leerachterstanden hebben vooral te maken met de malle molen van de human capital fabriek. Kinderen moeten worden klaargestoomd voor de arbeidsmarkt. Ieder jaar dat zij vertraging oplopen, kost geld of levert praktische problemen op.
Het algemene praatje zit nu al vastgeroest in ons repertoire: natuurlijk wil niemand de scholen dicht, leren op school is het allerbeste voor kinderen, door de scholen te sluiten laten we kinderen opdraaien voor het onvoorzichtige gedrag van volwassenen, school is dé veilige haven voor kinderen, daarom gaan de scholen als laatste dicht en als eerste weer open. Het is een soort mantra. En we herhalen dit allemaal klakkeloos. Want als je dit zegt, ben je goed voor je kind. Zo. Daar heeft de overheid ons maar mooi waar het ons hebben wil. Het gaat onze beleidsmakers trouwens helemaal niet om het welzijn van het individuele kind, staat gewoon in hun beleidsdocumenten, maar wat maakt ‘t uit. De overheid heeft het beste met ons voor en als dat het behoud en de opbouw van human capital is, is dat zo. Even letterlijk dan, in hun eigen woorden, waarom willen ze geen maatregelen op scholen? Hierom:
Ik weet, als je kritiek wil uiten moet dat genuanceerd, enigszins binnen de heersende opinie van het moment, in diplomatieke bewoording en slinger vooral geen schuld. Door iedere harde kritiek weg te zetten als populisme, hebben we mooi een situatie gecreëerd waarin de overheid echt met álles wegkomt. En dan klagen we wel dat ze overal mee wegkomen, maar de harde kritiek is dan vervolgens weer ‘ach, populisme’. De populisten rennen er hardlachend mee weg. Mensen die echt zat hebben van alle leugens, dat het er echt duimendik bovenop ligt en iedereen dan nog steeds doet alsof het waar is omdat we anders als ‘ach, populistisch’ gezien worden, natuurlijk rennen er steeds meer mensen richting die populisten. Al dat redelijk doen is een wurggreep geworden waar we met z’n allen nu in stroomversnelling aan ten onder gaan. Dit behoeft geen diplomatie en redelijke argumenten (vooruit wie ze wil, ik schreef het hier en hier en hier en hier), dit vraagt om een botte bijl en duidelijke taal. Dan maar ‘populistisch’.
Want wat een ranzige smerigheid om te doen alsof we kinderen zo beschermen tegen schade aan hun welzijn. Waar we nu mee bezig zijn is een weerzinwekkende ontmenselijking van het kind. Het kind hoeft blijkbaar niet te leven. Geen feestjes, geen uitjes, geen sint, geen kerst, geen schoolreisjes, geen mijlpalen. Het kind moet doen wat echt belangrijk is voor een mens: theoretische kennis absorberen. Dan maar een paar jaar niet naar opa en oma. We moeten niet net doen alsof die al aan hun laatste levensfase begonnen zijn. Die zien we over een paar jaar wel weer. De cognitieve machine waar leerstof in gepompt moet worden, volgt een strikt tijdspad, waar geen seconde van mag worden afgeweken. Niet, nooit, nimmer. Nou. Hier is een oplossing voor de basisscholen: Maak een einde aan de d/dt regel en je hebt zo vele weken lucht gecreëerd om achterstanden weg te werken. De pandemie levert ons veel nieuwe woorden en uitdrukkingen op, dan kan er ook wel wat ingeleverd worden. Doe niet zo moeilijk.
Het kalf is al verdronken
Over de Nederlandse taal gesproken, we hebben een prachtige uitdrukking waarmee je deze strategie mooi kunt samenvatten. ‘Als het kalf verdronken is, dempt men de put’. Maatregelen nemen als het al te laat is. De scholen sluiten als de zorg al is bezweken is het paard achter de wagen spannen. De scholen als laatste sluiten, och het bekt zo lekker; we doen álles kinderen te ontzien. Maar het is exact wat ons continu in deze problemen brengt. En dat ze uiteindelijk toch weer dichtmoeten, dat kan je op je tien vingers natellen.
We kunnen er tigduizend onderzoeken en metingen op loslaten, tot welke decimaal nauwkeurig zijn kinderen besmettelijk? Alle klinkklare onzin die ‘de’ wetenschap uit de hoge hoed tovert om het maar te maskeren dat de scholen het probleem zijn. Van ‘jongeren raken besmet op de fiets’ tot ‘kinderen besmetten vooral ongevaccineerden’. Van ‘kinderen verspreiden nauwelijks’ tot ‘kinderen dragen bij aan verspreiding, natuurlijk wisten we dat, maar ze zijn niet de motor achter de pandemie, dus is hun rol in verwaarloosbaar’. Natuurlijk willen we dat geloven. Koppel het constant maar weer aan die leerachterstanden, wijdverbreide kindermishandeling en het onverantwoordelijke gedrag van volwassenen en we hebben aan deze leugens genoeg om ons er niet tegen te verzetten. Maar het zijn leugens. Absolute leugens. Niks voortschrijdend inzicht.
Het patroon is gedurende de hele pandemie al hetzelfde. En het is GEEN raketwetenschap. Ieder klein kind op deze wereld kan deze dynamiek prima begrijpen. Het verspreidingspatroon is eenvoudig: overal waar grote groepen mensen bij elkaar komen, verspreidt het virus zich sneller, namelijk via clusters. De groep die op welk bepaald moment van het jaar de meeste sociale contacten heeft, is de motor van de epidemie. We nemen steeds de zomer als startpunt. Prima. In de zomer zijn het de jongvolwassenen. In de rest van de samenleving verspreidt het zich ook, maar zonder die versneller die we clusterverspreiding noemen. Na de zomervakantie nemen een aantal kinderen die besmettingen mee naar school en daar gaat het de school in, de school uit, de school in, de school uit, totdat er binnen of rond de scholen clusters ontstaan.
Je kunt van alles sluiten, maar het blijft rondgaan onder die kinderen. Die nemen het weer mee naar huis, waarvandaan het meegaat naar de werkplek, naar de mantelzorg, naar de grootouders, naar de rest van de samenleving. Die dynamiek doorbreek je alleen als je de verspreiding onder kinderen doorbreekt. En uiteindelijk moet dat ook. Iedere keer weer. Dat weet je van tevoren. Als je de scholen als laatste sluit, weet je dat we heel erg lang met maatregelen zitten in een poging om het in de rest van de samenleving wat te dempen. Het werkt niet. Hoe besmettelijker de variant, hoe moeilijker deze strategie. En ik herhaal, zie ik mijn glazen bol, uiteindelijk moet je die scholen tóch weer sluiten. Alleen dan nadat alles en iedereen al heel veel schade heeft opgelopen. Er vele mensenlevens zijn verloren. En ja, onze kinderen alweer heel wat streepjes bij hebben kunnen turven aan hun leefachterstand. Het is kwalijk en naar en het schaadt ons allemaal. In het bijzonder onze kinderen.
Kudde-immuniteit
Overigens is het absurd dat we steeds maar weer uitkomen op het punt dat de scholen gesloten moeten worden. Bijna overal ter wereld, op echt slechts een paar landen na, worden voorzorgsmaatregelen getroffen op scholen. Weinig verspreiding -> wat voorzorg, veel vespreiding -> veel voorzorg. Maar dan moet je taboes laten varen. De snottebel blijft thuis. Kinderen worden getest. Kan tegenwoordig met een lollytest, dus niet zo moeilijk doen. Voor kinderen gelden dezelfde quarantaineregels als voor iedereen. En als we zien dat de besmettingsgraad omhooggaat, dragen de kinderen een mondneusmasker op school. We geven die klaslokalen uitstekende ventilatie. We laten de kinderen vaker buitenspelen, zodat de lokalen gelucht kunnen worden. En brrr, hoooo, kinderen een mondneusmasker, zelfs de kleinsten? Ja. Doen ze op heel, heel veel plekken wereldwijd. Kunnen ze al anderhalf jaar. Er zijn nul berichten van vreselijke psychische schade, besmettingen via dat masker, onderdrukking of wat dan ook. Wel berichten dat daar waar ze er heel verstandig en strikt mee omgaan, er niet zulke hysterische noodtoestanden zijn als hier, dat scholen niet dichthoeven en dat kinderen slechts af en toe met lockdown-achtige maatregelen worden geconfronteerd.
In al onze superioriteit zijn we totaal inferieur aan de rest van de wereld gebleken. Daar waar ze zich aanpassen en doen wat ze moeten doen, gaat het beter. Ja, zelfs in dat ‘achterlijke’ Afrika. Heet ervaring ofzo, dat wat ze leren in het echte leven. Kunnen ze dan wel een ‘leerachterstand’ hebben vergeleken met ons, op heel veel andere vlakken zijn ze echt vele malen slimmer dan wij. En medemenselijker ook. Daar was kudde-immuniteit nooit een optie. En dat is waar wij nu mee bezig zijn. Onze kinderen immuun maken. Tegen alles en beter weten in. Onze kinderen komen deze pandemie immuun en zonder leerachterstand door, maar ten koste van wat? Hun menselijkheid? Hun ontwikkeling tot mens en hun leven?
Om met de woorden van Elze af te sluiten: Onze kinderen zijn moe. Geef ze leven. Niet door dat virus te laten gaan, maar door het de kinderen niet steeds te laten verspreiden totdat werkelijk alles vastloopt.
Ik hoef niet te stressen over mijn cijfers, maar ik stress wel. Ik kan niet meer. Je kan niet van ons verwachten dat onze spanningsboog, onze motivatie en onze leerlust hetzelfde is als een jaar geleden. Want het afgelopen jaar is het meest stressvolle jaar van mijn leven geweest. Het meest stressvolle jaar van al onze levens. Want naast de angst voor het verliezen van onze familieleden, de constante spanning van wel of niet naar school mogen, om de maand nieuwe maatregelen moeten toepassen op onze chaotische levens en dagelijks strugglen met jezelf achter die computer zetten, hebben we ook geen outlet gehad. We hebben niet gesport zoals we altijd deden. Niet gepraat en gefeest. We hebben die verdriedubbelde stress van ons ‘corona-examenjaar’ opgekropt in onze door hormonen overstroomde hoofden. We zijn moe.
Voetnoot: Van eind 2006 t/m 2014 deed ik in Sierra Leone onderzoek naar de herintegratie van voormalig kindsoldaten (en andere onderwerpen, dit was hoofdonderwerp). In die zelfde periode draaide ik een scholings- en vaardighedenproject voor ex-kindsoldaten en onderzocht de ontwikkelingen. Uit 1e deel van mijn onderzoek bleek nl dat problemen met herintegratie van voormalig kindsoldaten zonder uitzondering op 1. gemis aan zorgende ouder 2. terugkeer naar oude gemeenschap niet mogelijk en 3. gebrek aan onderwijs/vaardigheden waren.
Voor alle moeilijkheden probeerden we een oplossing te zoeken in NGO verband. Scholings- en vaardigheidsprojecten moesten ex-kindsoldaten helpen weer terug te keren naar de maatschappij, dat was ook hun diepste wens. Ik deelde ze in in een aantal groepen > 1. een deel kreeg alleen praktische ondersteuning 2. een deel kreeg deels financiële ondersteuning 3. een deel kreeg volledige financiële ondersteuning (ook voor onderdak, voeding etc). Uiteindelijk deed groep 1 het het beste. Waarom? De andere 2 groepen kregen eindelijk een vangnet waardoor zij eerst andere gemiste ontwikkelingen door moesten maken. Banden met sociale omgeving, status opbouwen, uitgaan, jong zijn, onverantwoordelijk zijn, verliefd worden, etc, etc. etc. In mijn onderzoek verlegde ik focus op ontwikkelingsinterferenties.
Vrijwel zonder uitzondering hadden deze ex-kindsoldaten gewoon tijd nodig om op andere vlakken hun leven weer op poten te zetten, en andere ontwikkelingen door te maken, voordat zij zich konden toeleggen op het aanleren van theoretische kennis of praktische vaardigheden. Bijna allemaal zijn ze inmiddels goed terechtgekomen en de stichting heeft zich daarom opgeheven, doel bereikt. Is onderwijs belangrijk voor kinderen? Ik zeg volmondig JA. Het is heel belangrijk. Maar er is meer belangrijk dan tegen alles in doorgaan met fysiek onderwijs. Kinderen hebben gevoelens, twijfels, angsten en behoeften tot ontwikkelen buiten onderwijs om. Kinderen hebben in de eerste plaats hun ouders nodig voor dat veilige vangnet en een functionerende maatschappij. Wat mij altijd zo greep in Sierra Leone was de uitspraak van kindsoldaten: zelfs in de bush speelden we, ieder moment dat dat mogelijk was. Dat is goed om te onthouden.
Overdonderd. Verbijsterd. Murw. Vertwijfeld. Zoveel vragen, geen antwoorden. Bij mij, althans. De persconferentie, de talkshows, de sociale media, alles kakelt door elkaar heen. Sterke meningen. Iedereen houdt vast aan zijn eigen ideeën. Zoveel stelligheid. Ik begrijp het niet meer. In een kwartiertje persconferentie ben ik, merk ik, in één klap buiten de samenleving komen te staan. Ik weet niet zoveel als jullie. Iedereen heeft gelijk. Niemand heeft gelijk. Voor alle meningen is iets te zeggen. Als je het bekijkt vanuit al die verschillende perspectieven. Dat is wat deze situatie intens moeilijk maakt. Zoveel onzekerheid. Zoveel chaos. En in zo’n hele grote wirwar aan emoties, meningen, belangen en bedreigingen die als een klem over de samenleving heen liggen, zou je een leider willen zien die de gemoederen bedaart. Die mededogen toont. Menselijkheid. Compassie. En toch ook redelijkheid en daadkracht. Je zou een leider willen zien waarvan je weet: die overziet de boel. Hij heeft het kompas. Hij weet waar we heengaan. Welke gevaren we onderweg tegenkomen. We komen hoe dan ook thuis.
Hoe ze het doen, ik weet het niet, maar wij hebben leiders die de verwarring niet alleen niet weten weg te nemen, ze zwengelen het aan. Niks mededogen en compassie. De wijzende vinger naar ons, wij leven de maatregelen niet goed na. En de gesloten houding, armen over elkaar, op onze kritiek over hen.
Ik heb dat gevoel wel vaker bij dit duo. Dat echt niets van wat wij doen of zeggen bij hen aankomt. Je kan moord en brand schreeuwen, deze twee horen het niet eens. Ze zitten vast in hun eigen agenda. Ze maakten zulke vreselijke fouten, maar nooit komt de reflectie. Je mag ze er niet eens op aanspreken. Dan staan ze verongelijkt, armen over elkaar, laatdunkend te gnuiven. Wij zien het verkeerd. Zij doen alles goed en wij niet. En omdat wij het niet goed doen, moeten zij nu weer maatregelen nemen. Of we even een tandje bij willen zetten met ons gedrag. En de voorlichtingstaken van VWS over willen nemen, want nu moeten wij zelf mensen maar gaan overtuigen van die prik.
Dat opdringen van die vaccins, het werkt averechts. Mensen die vanuit een bepaalde overtuiging echt niet willen vaccineren en kunnen weigeren, die haal je hier niet mee over de streep. Het zijn vooral de jonge mensen die zullen toegeven. Een generatie die we leren dat je vaccineert om naar de bioscoop te kunnen of naar een café, of misschien binnenkort zelfs wel om naar school of werk te kunnen. Ik vraag me af hoe handig dat is. Gerede kans dat je een generatie creëert die straks met een grote boog om het rijksvaccinatieprogramma heenloopt. Dan heb je meer verloren dan je hebt gewonnen. En voor wat? Hoe zinvol is een systeem waarbij we 100% leunen op vaccins, die je constant moet blijven boosten? Daar geven we voor onbepaalde tijd hele belangrijke rechten voor op. Zo, pats boem, in een kwartiertje persconferentie. Alsof het niets is.
Toch die tweesporensamenleving. Of eigenlijk zijn het er meer. Want naast de mensen die de prik weigeren, zijn er de mensen die die prik helemaal niet kunnen nemen. Of bij wie die prik gewoon niet voldoende bescherming biedt. Van Dissel schatte hun aantal op zo’n 700.000. Zevenhonderdduizend mensen die al anderhalf jaar geïsoleerd zijn van de samenleving. Mensen die niet eens genoemd worden. We vergeten voor het gemak maar even dat ze bestaan. “Nou ja eh, je kan niet de hele samenleving stilleggen voor die 700.000 mensen,” is een veelgehoord argument. Zo even uit de heup geschoten. En dan de verpleeghuizen. Dat blijft een plek waar dat virus huishoudt, wat je ook doet. Zolang er transmissie is, blijft het een zwakke plek. Ach. Het is niet anders. Het is niet anders, het kan niet anders, verder niet over nadenken. Of handelen. We doen gewoon of het niet bestaat. Mensen met hartfalen, diabetes type I, die bepaalde medische behandelingen krijgen waardoor het immuunsysteem niet goed werkt.
2G is de oplossing die de overheid het beste uitkomt en dus komt het er. Punt. En intussen komen er wat maatregelen. Waar ze vandaan komen of waar ze op zijn gebaseerd? Voor mij lijken ze uit de lucht te komen vallen. Hoe het uitkomt in het Catshuis, zeg maar. We moeten iets doen, wat dacht je van de theaters? Teveel ophef, doen we gewoon de horeca, daar kunnen nog wel wat faillissementen vallen, dus huppakee. Ze doen maar wat. En wie er doodgaat, gaat dood. Het wordt niet eens genoemd. Als je een lange lijst met totaal verwarrende maatregelen met een ernstig gezicht oplepelt, dan voelen ze tenminste zwaar, zal Rutte gedacht hebben. Niet voor het virus. Explosieve groei zagen ze al op zoveel plekken. Hele huishoudens raakten besmet in India, Indonesië, Tibet, de VS. De kroegdeur gaat dicht, de schooldeur blijft wagenwijd open. Delta vindt ze feilloos en snel, die vatbaren. Maar ach, dat was natuurlijk niet in Nederland.
Deze nog maar een keer actueel in de herhaling. Vandaag 16.000 nieuwe #covid19 gevallen betekent: – over 10 dagen 370 opnames ziekenhuis (per dag) – over 15 dagen 80 opnames IC (per dag) – over 20 dagen 75 doden (per dag)
Dus verbaasd. Verward. Perplex ook. Op geen enkele manier heb ik in dit beleid een poging gezien om de samenleving aan elkaar te lijmen. Het begon met het beschermende muurtje, dat mensen gewoon buitensloot, ook al willen we net doen alsof we het met z’n allen deden. Het is niet waar. En ook nu kunnen we enkel oplossingen bedenken, waar we mensen mee buiten de samenleving plaatsen. Dat vinden we niet erg, want daar hebben die mensen het zelf naar gemaakt, hoor ik vaak. Zij wilden mensen met een verhoogd risico op ernstig covid opsluiten, nu weten ze hoe het voelt. Kan ik me voorstellen, die reactie. Maar uiteindelijk zijn we toch één samenleving. En dat burgers deze sentimenten over elkaar voelen, natuurlijk. Dan kijken we op naar onze leiders, om daar rust en rede in aan te brengen. Om iedereen te beschermen, tegen elkaar en tegen het virus. Maar zulke leiders hebben we niet. Onze leiders droppen die bom en laten ons achter met die chaos. ‘Advies van het OMT, u doet het er maar mee’.
Chaos. Chaos in mijn gedachten, want intussen weet ik niet meer wat ik vind. Moeten we echt alles opofferen voor de volksgezondheid? Hoe ver moet die bescherming gaan? Wat blijft er over van onze samenleving op deze manier? Is dit het waard? Chaos in de samenleving. In de antropologie noemen we zoiets liminaliteit. Een overgangsfase. Tussen twee werelden. Het oude is weg en het nieuwe moet nog komen. Een periode van grote onzekerheid. En deze periode is, het behoeft geen uitleg, precair. Voor de samenleving als geheel, maar ook voor de individuen die die samenleving maken. Een periode waarin onze rollen veranderen, onze gedragingen steeds afgewogen moeten worden en waarin we nieuwe normen en waarden moeten formuleren.
Onze cultuur biedt geen vangnet, geen oplossingen, geen antwoorden. Om samen naar de nieuwe fase te gaan, zullen we een nieuw samen moeten creëren. Door samen onze normen en waarden te formuleren. Wat behouden we en welke nieuwe waarden maken we ons eigen? Maar dat gebeurt niet. Door een overvloed aan onduidelijkheden en inconsistentie bij de overheid, worden we vooral op onszelf teruggeworpen. We vallen terug op onze persoonlijke, menselijke behoeften. Het is vechten voor je eigen stukje wereld. Ieder voor zich. Is zo’n samenleving klaar om een 2G systeem in te voeren? Ik denk van niet. Het vertrouwen is er niet. Niet in de overheid, niet in elkaar. De onzekerheden te groot. 2G mag de verspreiding dan remmen en ook al is het ‘tijdelijk’, het laat hoe dan ook permanente sporen na. En die sporen kunnen diep zijn. Is het nodig? Geen idee. We hebben het meeste nog helemaal niet gedaan. Ventilatie op scholen, bijvoorbeeld. Snottebellen thuis. Een verantwoordelijker houding als het gaat om het doorgeven van besmettelijke ziekten. Mondneusmaskers. We hebben het allemaal nog niet serieus geprobeerd.
Is 2G nodig? Kunnen we niet anders? Moeten we maar inschikken? Ik weet het echt niet. Wat ik wel weet, is dat we na bijna twee jaar corona nog altijd niets van dat virus begrijpen. En dat dat totaal krankzinnig is. Het is nog steeds het domein van de ‘virologen’ die voor ons beslissen wat goed voor ons is. Hoe onze toekomstige samenleving eruit moet zien. Vanuit hun gekleurde bril. Ik zie andere mogelijkheden. Of nou ja, dat weet ik eigenlijk ook niet. Maar het is wat ik hoop. Dat we kunnen beginnen bij die basismaatregelen. Die maatregelen waar wij ons niet goed genoeg aan zouden houden. Ik zie dat precies andersom. Want de basis die bij die maatregelen hoort, de kern van infectieziekten bestrijding, het heeft hier nooit bestaan. Laagdrempelig testen, echt goed bron en contactonderzoek, het isoleren van de zieken en de quarantaine van al hun contacten, het is hier allemaal niet gedaan. Dus voordat we overgaan op 2G, laten we vooral 1G niet overslaan: Getest. En laat iemand Rutte intussen een kompas geven. Een kompas dat niet steeds terugleidt naar het Catshuis. Een kompas dat ons in die liminaliteit, die chaos, enigszins stabiel op koers houdt, richting een nieuw normaal waar we allemaal meedoen. Zeker ook die zevenhonderdduizendmensen die we hebben achtergelaten op de kade.
Golf nummer zoveel, persconferentie nummer zoveel. Terwijl het kabinet had gehoopt het land rond deze tijd te bevrijden van alle coronamaatregelen, trekken intensivisten aan de rem, de ouderenbond sputtert tegen en luiden een aantal virologen weer de noodklok. De remedie waar het kabinet voor de zoveelste keer mee komt: een aantal maatregelen die half-half worden toegepast en vooral veel nadruk op de eigen verantwoordelijkheid. “Ons gedrag moet om”, kopt RTL Nieuws, zal de kernboodschap zijn van persconferentie zoveel, waarin het kabinet dus voor de zoveelste keer geen verantwoordelijkheid zal nemen voor de volksgezondheid en de eigen fouten.
‘Ons‘ gedrag
Inderdaad, dacht ik direct toen ik die kop las. Als Hugo de Jonge zegt dat ‘ons‘ gedrag om moet, heeft hij het goed begrepen. Als hij met ‘ons‘ het kabinet bedoelt, tenminste. Want met de vinger nu nog een keer naar de burger wijzen, dat zal zelfs dít kabinet toch niet meer durven?
Uit de verkiezingscampagne van de VVD, verkiezingen 2021
Toch niet nadat Rutte de spoedige eindstreep van de coronacrisis als campagnetool inzette bij de Tweede Kamerverkiezingen van maart jongstleden? Of nadat Hugo de Jonge, opgesmukt met een zelfvoldane glimlach van oor tot oor, bij Op1 kwam vertellen dat we met de vaccins de coronacrisis achter ons konden laten? Nadat één van de belangrijkste adviseurs van het kabinet, Jaap van Dissel, de ‘mondkapjes‘ maar bleef afwijzen, ook al liepen wij er verplicht mee rond? Liepen, inderdaad. Want jee, die belachelijke onzin dat ze dan af mochten als je zat, dat heeft nooit iemand begrepen. Een idioot kon zien dat dit op een dag in je gezicht zou ontploffen. Of hebben we het over dat leuke liedje van Grapperhaus, waar dat mondkapje hene ging? Of zijn bruiloft? Zijn gejubel over de mate van immuniteit in Nederland, waardoor veel mensen corona krijgen nog steeds niet als iets problematisch zien? Het gedrag van Ank Bijleveld rond kerst misschien? Of jullie stilzwijgen iedere keer als de besmettingen stijgen en het hele land in rep en roer is? Dansen met Janssen? De Fieldlabevenementen? De waanzinnige decadentie rond de Formule 1 in Zandvoort? Monkey see, monkey do, beste leden van het kabinet. Dat we de coronacrisis nog steeds niet achter ons kunnen laten, ligt inderdaad aan gedrag. Aan dat van jullie. En het is inderdaad hoog tijd dat dat ‘om‘ gaat.
We mogen het eigenlijk niet hardop zeggen. Ik ga het toch doen. Dit is 'gedrag' dat moet veranderen. Het is tijd om Jaap van Dissel een andere taak te geven. Het @RIVM moet geloofwaardigheid redden, want dit wordt een zinkend schip.https://t.co/9wOzxqMuIa
Als gedragswetenschapper kan ik het woord ‘gedrag‘ overigens bijna niet meer horen. Ik herinner me nog goed dat ik me maandenlang schor heb moeten schreeuwen om maar duidelijk te maken dat niet het gedrag van het virus, maar het gedrag van de mens de verspreiding bepaalde. En sinds dat kwartje eindelijk gevallen is, valt het woord ‘gedrag‘ om de haverklap. Helaas zelden in de juiste context. Soms horen we weleens een gedragsdeskundige of een menswetenschapper aan het woord, maar dan schakelen we snel weer over naar de modellen, de data, de prognoses. En daar zit ‘m de crux. De totale arrogantie dat je binnen modellen met minutieuze precisie de pandemie naar je wensen kunt tweaken. Abracadabra, geef me maximaal 180 bezette IC bedden en het model spuugt de gewenste maatregelen uit. Nou ja, zo werkt het niet. Want één verkeerde uitspraak van de minister en je model is waardeloos. Een gedragswetenschapper zou je dat makkelijk kunnen vertellen, maar die zit op de achterbank lijdzaam te kijken naar het gedrag van het kabinet.
Kwakzalverij
Het is ook wat, dat gedrag. Iedereen weet er alles van. We hebben allemaal gedrag. We zien iedere seconde dat we wakker zijn gedrag, we maken constant inschattingen over gedrag, dus we weten alles over gedrag. Wat gedrag doet met de epidemie, dat kan zomaar iedereen dus gewoon invullen. Als antropoloog vind ik al die inschattingen en analyses uitermate fascinerend. Ik luister er graag naar, want het is ongelofelijk leerzaam. Dat echt iedereen de mond vol heeft over gedrag maar nooit iemand wérkelijk wil weten hoe het zit, ik heb de afgelopen anderhalf jaar wel geleerd mijn schouders erover op te halen. Maar zo nu en dan stoort het me toch. Als ik me bedenk dat er iedere dag mensen sterven door die kwakzalverij op gedragswetenschappelijk gebied. Zo ook vandaag.
Als ik zie dat de overheid haar verantwoordelijkheid voor de volksgezondheid alweer op de burger afwendt, terwijl diezelfde overheid haar burgers al sinds het begin van de pandemie stimuleert om risico’s te nemen. Door het verkeerde voorbeeld te geven, door te optimistische prognoses de wereld in te slingeren, door de sussende berichten over de ernst van de ziekte, door onlogisch beleid, door steevast te weinig maatregelen te nemen, door misleidende of ronduit foutieve informatie de samenleving in te slingeren, door tweedeling te veroorzaken en ruzies over zogenaamd ‘dor hout‘ lekker te laten gaan. Of een negatief sentiment over niet-gevaccineerden aan te wakkeren. Dan denk ik: ja, beste leden van het kabinet, de gemiddelde burger doet echt exact wat jullie willen. Krijgen zij daar nu ook al de schuld van? Nou. Kort lesje gedragskunde dan maar: als je bepaald gedrag wil stimuleren, moet je de juiste voorwaarden en de juiste omgeving scheppen. Iedere leider krijgt het volk dat hij verdient, zeg maar.
Op 1 november 2021 maakte het RedTeam bekend dat het als team ophoudt te bestaan[1]. Een aantal leden van het RedTeam gaat op persoonlijke titel en vanuit hun eigen expertise en ervaring door met het geven van duiding, analyse en adviezen. Zelf kies ik daar niet voor.
In deze persoonlijke brief wil ik motiveren waarom ik deze keuze maak. Tegelijk wil ik de gelegenheid aangrijpen om kort op een rij te zetten wat het RedTeam was, wat het RedTeam voor mij heeft betekend en wat ik heb ervaren als mogelijke lessen voor de toekomst.
RedTeam
Sinds juli 2020 heb ik – eerst met drie en kort daarna – met elf collegae een team gevormd dat ongevraagd duiding, analyse en advies gaf over de corona-aanpak en de gevolgen van het kabinetsbeleid. Het was een bijzonder team. Het bestond uit experts met een grote diversiteit van relevante expertise en veldervaring uit eerdere epi- en pandemieën in Nederland, Afrika en Azië (Sars, Ebola, HIV/AIDS)[2].
Wij vormden met elkaar een vrijwillige, geheel onafhankelijke, niet-gefinancierde groep experts, die bij elkaar dezelfde missie, visie en waarden herkenden. Wij noemden onszelf ‘RedTeam’ omdat in een complexe crisis het gebruikelijk en noodzakelijk is om een RedTeam aan te stellen naast het ‘Blue Team’ dat de aanpak van de crisis leidt. Zo’n RedTeam geeft op basis van eigen analyse en duiding constructieve tegenspraak, om daarmee tunnelvisie en blinde vlekken van het Blue Team te voorkómen. In tegenstelling tot de gewenste situatie, had ons RedTeam geen formele of gevraagde status. Wij deden dit in onze vrije tijd naast ons gewone werk. Helaas bleek – ondanks aandringen van onze kant – communicatie of samenwerken met het kabinet en het OMT door hen niet gewenst.
Inbreng van het RedTeam
Van juli tot december 2020 heeft het RedTeam ongevraagd een aantal waarschuwingsbrieven, beleidsadviezen en onderwerpsgerichte adviezen (over veilige heropening van scholen, over mondneuskapjes en over testbeleid) uitgebracht. Tweemaal heeft het RedTeam een hoorzitting gegeven aan de Tweede Kamer. U kunt dit alles terugvinden op onze website: www.C19RedTeam.nl. Hier vindt u ook een totaaloverzicht van onze bijdragen in krant, radio en TV[3].
Op 4 februari 2021[4] maakte het RedTeam per openbare brief bekend als RedTeam voorlopig geen adviezen meer uit te zullen brengen. Belangrijkste reden was dat het kabinet vanaf het begin voor een andere strategie had gekozen (nl. het virus laten rondgaan op geleide van de ziekenhuis/IC-capaciteit) dan die wij hadden geadviseerd (nl. omlaag brengen en laag houden van het aantal besmettingen). Door te blijven hameren op de noodzaak van een ander beleid, zou het RedTeam geweld doen aan haar kernwaarde van ‘constructieve tegenspraak’ en in de beeldvorming al snel vervallen in activisme.
Vanaf februari 2021 hebben leden van het RedTeam, inclusief ik zelf, nog wel op individuele basis inbreng gegeven via persoonlijke contacten bij regerings- en oppositiepartijen in de Tweede Kamer, en op verzoek via bijdragen in kranten, radio en TV.
Waarom ik nu stop
Actieve deelname aan het RedTeam is voor mij een van de meest stimulerende ervaringen geweest in mijn loopbaan. De combinatie van competenties, ervaring, inzet en samenwerking vanuit een onafhankelijke positie met een gedeelde missie, visie en waarden leverde producten op die goed onderbouwd en breed gedragen waren en die een hoopvol, realistisch perspectief en alternatief boden in de landelijke discussie over de aanpak van deze coronacrisis.
Het RedTeam heeft besloten te stoppen om als team naar buiten te treden. Individuele leden zullen vanuit hun expertise en ervaring doorgaan om gevraagd en ongevraagd duiding te geven aan wat er gebeurt, de situatie te analyseren en adviezen te geven.
Mijn inbreng in het RedTeam deed ik vanuit mijn zorgervaring als huisarts en public-health-arts in eerste en tweedelijn en vanuit mijn bestuurlijke en toezichthoudende expertise. Ik ben geen expert op het gebied van virologie, epidemiologie, gedragskunde, data-analyse en ik heb ook geen epidemiologische-veldervaring. Mijn kracht kwam tot zijn recht binnen het functioneren in dit RedTeam. Nu dat team wegvalt, is het mijns inziens wijs niet meer bij te dragen aan het debat over de aanpak van deze pandemie. Ik weet dat er veel mensen zijn die steun vonden bij wat het RedTeam deed en ook bij wat ik in de media naar voren bracht. Het gaf hen hoop. Doorgaan heeft echter nu geen toegevoegde waarde meer.
Kernboodschappen van het RedTeam
Wat hebben we geleerd dat nuttig kan zijn bij de verdere aanpak van deze coronacrisis en ook wanneer er zich onverhoopt een nieuwe pandemie zou aandienen?
Onze kernboodschappen, die in onze brieven en adviezen steeds leidend geweest, bruikbaar als toetsingspunten bij de evaluatie van het beleid en als checklist voor toekomstig beleid:
“Corona is geen griepje” Het is een zeer besmettelijke A-ziekte, met mogelijk een ernstig en ook dodelijk verloop. De druk op de zorg is potentieel zeer hoog met daardoor verdringing van de reguliere zorg.
Stuur niet op ziekenhuiscapaciteit[5], maar op het omlaag brengen en laag houden van het aantal besmettingen. Hier lopen de belangen van de patiënt, de zorg, bedrijfsleven, cultuur en economie parallel. Het aantal besmettingen groeit zonder maatregelen exponentieel (verdubbelingstijd 10-14 dagen). Daarom is snelle interventie al noodzakelijk als het aantal besmettingen nog laag is. Als deze interventie snel en krachtig is, kan deze ook kort duren. Houd vervolgens het besmettingsniveau laag door het handhaven van de basismaatregelen[6] samen met intensief indambeleid[7]. Op deze wijze wordt ook voldaan aan het ‘voorzorgprincipe’. Vanuit risicomanagement: vermijden van risico’s die bij optreden niet aanvaardbaar zijn (‘Better Safe Than Sorry’). Gebruik de adviezen van de WHO, de ECDC, (inter)nationale experts en leer van ervaringen in andere landen.
Maak het beleid voorspelbaar. Stel landelijk en regionaal routekaarten vast, met indicatoren per fase, met daaraan gekoppeld in zwaarte toe/afnemende maatregelen die gebruikt worden bij op- en afschalen. Én als kabinet: houd je daar dan ook aan. Dat is een belangrijke voorwaarde voor vertrouwen van de burger in de leiding.
Vaccineren heeft topprioriteit, maar is niet genoeg. Vaccineren beschermt tegen ernstig ziek worden en dus tegen opname in ziekenhuis en IC. Het vaccinatiebereik is nu 82%, effectiviteit is 85%, effect vermindert in de tijd, effectiviteit bij nieuwe varianten is nog onbekend, na vaccinatie is er nog steeds (geringe) kans besmet te worden en dan ook anderen te besmetten. Een bewijs van vaccinatie geeft dus geen zekerheid dat de persoon niet besmettelijk is en biedt als coronatoegangsbewijs (CTB) dus schijnveiligheid. Er zijn nog steeds 2-3 miljoen mensen die niet beschermd zijn. Voor hen is brede toepassing van het CTB, waar het kabinet nu op lijkt in te zetten, dus onvoldoende als bescherming. Met name voor hen, maar ook voor de gevaccineerden, is het laag houden van het aantal besmettingen dus van groot belang, oftewel: voor iedereen is het behouden van de basismaatregelen – en zo nodig intensief indambeleid – essentieel.
Communicatie en vertrouwen zijn basisvoorwaarden. Goede communicatie is de sleutel om draagvlak te krijgen en te houden voor noodzakelijk beleid dat pijn doet. Deel dilemma’s, bouw voldoende urgentie op zonder paniek te veroorzaken, grijp tijdig en krachtig in, bied perspectief (routekaart), zorg voor een heldere advies-, besluitvormings- en verantwoordingsstructuur, communiceer eenduidig en consequent wat er van de burger wordt verwacht en handhaaf daar ook op. Bestrijd desinformatie. Vertrouwen in de leiding is essentieel.
Advisering, besluitvorming, verantwoording, evaluatie. Advisering dient onafhankelijk te zijn, vanuit alle relevante disciplines. Voorkom dat de advisering alleen plaatsvindt binnen de politieke context: wat de politici willen horen. Benoem daarnaast een onafhankelijk team met de opdracht constructieve tegenspraak te leveren, om daarmee kokerdenken te voorkómen: een ‘RedTeam’. Besluitvorming door het kabinet dient inzichtelijk en toetsbaar te zijn. Afleggen van verantwoording aan de Tweede kamer dient transparant en lerend te zijn. De tegenmacht van de Tweede Kamer kan en mag niet belemmerd worden door politieke overwegingen. Organiseer al tijdens de crisis tussentijdse, onafhankelijke evaluatie om te leren van fouten, te leren van andere landen. De WHO heeft duidelijke adviezen voor zo’n ‘in-action-review’. Fouten maken is normaal. Fouten erkennen en beleid aanpassen is een teken van kracht.
Terzijde nog twee korte opmerkingen over de huidige situatie (begin november 2021). Deze is zeer zorgelijk. Er is landelijk in toenemende mate sprake van een vertrouwenscrisis tussen politiek en burger, en dat niet alleen door de aanpak van de coronacrisis. Dit ondermijnt het draagvlak voor noodzakelijke maatregelen. Dan nog even over de zorg: ziekenhuizen en IC’s liggen weer overvol en de reguliere zorg wordt op veel plaatsten alweer verdrongen. Er is daardoor veel verborgen leed. De verpleegkundigen kunnen het echt niet meer aan. Dit blijkt uit de ziekteverzuimcijfers, de aantallen burn-out, en het feit dat in sommige ziekenhuizen hierdoor het aantal IC-bedden zelfs is afgeschaald.
Uitbreiding IC-capaciteit is om deze reden een illusie. Een zorginfarct is zichtbaar en er dreigt opnieuw ‘code zwart’. De enige oplossing is het zo snel mogelijk omlaag brengen van het aantal besmettingen. Het kabinet weet inmiddels hoe dat moet.
Wanneer gevraagd zou worden hoe een toekomstige epi-/pandemie zou moeten worden aangepakt, dan denk ik graag weer mee: we hebben veel geleerd en het zou goed zijn als deze lessen ook daadwerkelijk getrokken zouden worden.
2 november 2021
Wim Schellekens, voormalig huisarts, ziekenhuisbestuurder, hoofdinspecteur en lid RedTeam
[5] Sturen op ziekenhuiscapaciteit heeft als gevolg dat noodzakelijke maatregelen steeds te laat worden ingevoerd, met grote (vermijdbare) schade aan patiënten, de zorg en de zorgverleners (m.n. de verpleegkundigen). Door de noodzakelijke maatregelen, die dan ook veel langer moeten duren, ontstaat ook grote (vermijdbare) schade aan het bedrijfsleven, de cultuur en de economie. We hebben dat in de eerste en tweede golf gezien en we dreigen het nu (begin november 2021) weer te gaan zien.
[6] Basismaatregelen: voor het laag houden van het aantal besmettingen is een combinatie van maatregelen nodig die elk voor zich meer of minder meerwaarde hebben, maar gezamenlijk effectief zijn (model van de Zwitserse gatenkaas): thuis blijven en laten testen bij klachten, afstand houden, persoonlijke hygiëne, gebruik van mondneusmaskers, zo veel mogelijk thuis werken, ventilatie, vermijden van groepen.
[7] Intensief indambeleid: het doorbreken van de besmettingsketen via het bron- en contactonderzoek door de GGD, inclusief niet-vrijblijvende isolatie en quarantaine. Elke besmetting is een bron van meer besmettingen en verdere besmetting dient daarom actief te worden bestreden door isolatie van de besmette persoon en quarantaine van diens contacten.
Vandaag 12 jaar geleden beviel ik in een ziekenhuis in Nederland van mijn oudste dochter. Met de staart tussen de benen was ik drie weken daarvoor van Sierra Leone terug naar Nederland gevlogen. Met de allerlaatste vlucht die me als hoogzwangere nog mee wilde nemen. Het zat namelijk zo. Mijn baby lag in een stuit en de placenta was ingegroeid, dichtbij de opening van de baarmoedermond. Ze moest met een keizersnede gehaald worden, dat wist ik al ver van tevoren.
Mijn gynaecoloog in Sierra Leone was echt heel goed, met heel wat internationale kilometers op de teller. Hij had keizersnedes gedaan in de middle of nowhere. Ik had echt geen twijfel over zijn kennis of kunde. Maar hij was ook al heel oud. En hij ging graag naar familie in het binnenland. Een trip naar een stad 100km verderop kon tijdens het regenseizoen zo een dag in beslag nemen. Het spookte door mijn hoofd: als ze nou toch spontaan zou willen komen, mijn baby, en mijn gynaecoloog zou een weekendje het binnenland in zijn? Ik had er nachtmerries van. Dat nauwelijks opgeleide verpleegkundigen me moesten helpen met een onmogelijke bevalling. En dat er zoveel stress was rond mijn bevalling, dat mijn dochter ongemerkt verwisseld werd met een andere baby. De ochtend na die nachtmerrie ben ik naar het kantoor van Royal Air Maroc gegaan en wilde daar pas vertrekken toen ze een vlucht voor me regelden.
Helaas was het niet eind goed, al goed. De gynaecoloog in Nederland, ook niet onervaren trouwens, schoof minzaam mijn dossier uit Sierra Leone – ongelezen – onderop en bestelde een natuurlijke bevalling voor me. Dat ging mis want de baarmoeder kon niet open en ‘s avonds, na vele uren schreeuwen en janken, kreeg ik dan eindelijk pijnstilling en die keizersnede. Mijn dochter kwam om 21.02 uur ter wereld.
Mijn oudste groeide de eerste jaren van haar leven op in Sierra Leone. Ze heeft er een fantastische kindertijd gehad en ik moet zeggen: het moederschap is daar ook vele malen leuker, makkelijker en meer een natuurlijk onderdeel van het leven dan hier. Dus we hadden het er allebei fijn. Maar het is en blijft één van de armste landen ter wereld. En nu was ik zelf niet echt arm (ook echt niet rijk trouwens) en was het leven daar voor mij echt niet moeilijk, één zorg speelde altijd in mijn achterhoofd. Altijd. 24/7. 60 seconden per minuut. Zorg. Wat nou als ze ziek wordt? Wat nou als ík ziek word? Wat nou, als geen zak geld ter wereld me kan helpen omdat de kennis er gewoon niet is, of de verzorgenden? Dat maakt het leven onzeker. De dood staat altijd dicht bij het leven. Toen ebola in Sierra Leone kwam, besloot ik daarom mijn dochter niet meer te laten terugkeren. En zijn we uiteindelijk samen hier neergestreken.
Pas als je het hebt meegemaakt, als je het hebt gezien, gevoeld, geleefd, weet je wat het is. Als je nergens terechtkunt met je zieke kind, of je zieke moeder, je partner. Als je mensen die je liefhebt ziet sterven en je helemaal niets voor ze kunt doen. Het leert je iets over het leven. En over de dood. Tijdens ebola heb ik zoveel dramatische dingen gezien, ik krijg het mijn leven lang niet meer van mijn netvlies af. Dode ouders in huis, kleine kinderen op het erf in quarantaine zonder begeleiding, zonder voedsel en water. Het is een dolksteek recht in je hart als je naar dit soort leed moet kijken en helemaal niets kunt doen.
Wat was ik dankbaar dat ik naar Nederland kon. Dat het hier veilig was. Dat hier een mensenleven iets waard was. Dat de ambulance er binnen zes minuten is en dat het meeste, meestal, goedkomt. Zo’n zorgstelsel is iets om te zoenen, om van te houden, om te koesteren en nooit weg te willen gooien. Want dat ondermijnende geknaag in je achterhoofd, die zorg dat je je kind niet kan helpen, dat je kind ieder moment wees kan worden, die heb je hier gewoon niet. De meesten van ons niet, dan.
“Een groot deel van de Nederlandse bevolking zal besmet raken met het virus.”
De schock was groot toen ik Rutte op 16 maart 2020 hoorde zeggen dat een groot deel van de Nederlandse bevolking besmet zou raken met het coronavirus, maar dat dat noodzakelijk was om groepsimmuniteit op te bouwen. Terwijl in andere landen al vele mensen aan de beademing lagen en de zorg compleet onderuit gezakt was, wilden wij jubelend het ziekbed in. Ik begreep het gewoon niet. En ik denk dat ik nog altijd de vaste grond onder mijn voeten niet heb hervonden. Het was en is extreem en dat een groot deel van de Nederlandse bevolking dit fantastisch vond (en als we eerlijk zijn, nog altijd vindt), dat is onbegrijpelijk. Dat gewauwel over vrijheid, we moeten nu leven, we kunnen niet eeuwig… . Dit soort geklets verwacht je in een land met een hele lage levensverwachting als Sierra Leone – waar je echt iedere dag mee wil pakken – en zelfs daar denken ze zo niet. Wij hebben een hele hoge levensverwachting. Wij zouden best twee maanden binnen kunnen zitten om zo met zo’n virus af te rekenen. We zijn ook rijk genoeg om zoiets te kunnen financieren. We hadden dat gewoon gekund. Maar we wilden het niet. En eigenlijk is dat maar om één reden: we vinden ziekte helemaal niet zo erg.
Als je zo’n belachelijk goed zorgstelsel hebt als Nederland, is ziekte doorgaans ook niet echt iets waar je je zorgen over hoeft te maken. Dat begrijp ik. En het is dan ook juist dat zorgstelsel dat ons de nek om heeft gedraaid. Opschalen maar en we kunnen weer bitterballen eten op een terras. Dansen en feesten, doen we er nog een paar ‘bedden’ bij. Totdat de rek er echt uit is, dan moeten we een paar stappen terug, maar zo min mogelijk en zo kort mogelijk. Intussen lallen we over ons biertje heen dat er maar meer IC-verpleegkundigen opgeleid moeten worden, en snel een beetje. Het weekendje weg staat voor de deur. En we moeten op vakantie. Dan halen ze die verpleegkundigen maar van andere afdelingen, of uit het buitenland ofzo. Proost. De noodkreten uit de zorg kwamen nauwelijks boven het glasgerinkel uit. You Only Live Once.
Al een tijdje laat de zorg ons weten: het ging al niet goed, maar de koek is echt op. Personeel is steeds vaker ziek thuis, personeel loopt weg, er komt niet genoeg personeel bij. En toch blijven we doorgaan. Terwijl we de eerste haarscheuren al zien. De tijd komt dat je, zelfs al zou je je hele bankrekening plunderen, op bepaalde momenten (of voor bepaalde aandoeningen) gewoon geen zorg kunt krijgen. Wij wilden per se geen nieuw normaal, maar dat hebben we toch gekregen. Want het oude normaal, komt niet meer terug. We accepteren nog meer ziekte, nog meer druk op de zorg, nog meer langdurige ziekte, meer (over)lijden en meer verdriet. Ouders zullen gaan merken wat het is als je voor je kind geen zorg dichtbij huis kunt krijgen, maar daar in een ander land voor terecht moet. Wat het is om geen hulp bij de bevalling te kunnen krijgen. We zullen gaan merken wat het is als je geen zorg meer kunt kopen voor je oude ouders en er helemaal zelf voor staat. In ons nieuwe normaal komt de dood steeds dichter bij het leven te staan en wordt zorgen voor anderen een steeds groter onderdeel van ons bestaan. Nou, proost. Dan leren we misschien ooit toch wat het is om voor elkaar te zorgen.
“Nogal melodramatisch,” noemt een kennis – werkzaam aan de Universiteit van Amsterdam – de eergisteren verschenen publieke ontslagbrief van universitair docent Matt Cornell. De ontslagbrief werd gepubliceerd in Folia en kreeg veel aandacht in de landelijke kranten. Cornell nam ontslag uit protest tegen de volledige heropening van de universiteit, waarbij geen adequate voorzorgsmaatregelen tegen verspreiding worden genomen. Dat mijn kennis dit ‘melodramatisch’ noemt, vind ik geen verrassende reactie. Want het is nogal opzienbarend voor Nederland, dat iemand consequenties verbindt aan zijn ongenoegen over politieke beslissingen. Wij zeuren en klagen wel graag, en ook al heeft meer dan de helft van ons geen vertrouwen meer in het overheidsbeleid; als de overheid zegt dat die mondkap af kan, dan doen we dat. No questions asked. Daar mor je misschien wat over, zet een boos bericht op social media, je bent even flink verontwaardigd, maar dat is het dan wel. Cornell niet, die maakte een fors statement met zijn ontslag. En dat valt moeilijk.
“De GGD en het Outbreak Management Team, nota bene de experts die de regering adviseren, hebben geadviseerd om het hoger onderwijs voorlopig nog niet te heropenen. Door dat te negeren volgt de universiteit de lijn-Rutte, en niet het advies van Nederlandse of internationale experts op het gebied van volksgezondheid. De UvA wordt hierdoor medeplichtig aan de schandalige manier waarop dit kabinet deze crisis heeft aangepakt.”
Matt Cornell, docent aan de Universiteit van Amsterdam in AT5.NL
De toon maakt de muziek
Cornell kreeg veel kritiek te verduren op zijn statement. Kritiek die vooral over de toon en de ‘grote woorden’ gaat, zoals meestal het geval is als het moeilijk wordt. En zoals gewoonlijk blijft de inhoud van Cornell’s statement grotendeels onbesproken. Hij is een “matennaaier”, “extreem doorgeslagen”, een “fulltime cry baby”, niet bijster slim en bovendien heeft hij het lef om het Nederlands beleid eugenetisch te noemen1. Nou, dan ben je gewoon af. Logisch. Cornell mag niet meer meedoen, zich lekker thuis in isolatie een potje gaan zitten aanstellen. Dan klagen wij nog even door over het overheidsbeleid. Wij mogen dat namelijk wel, met de vinger wijzen als er via de hogescholen en universiteiten een nieuwe golf op gang komt. Komt door de overheid, dat vinden we dan wel, maar we gebruiken er beter geen ‘grote woorden’ voor. Het klopt overigens ergens wel trouwens, dat het door de overheid komt. De overheid zet immers het beleid uit. Maar dat iets mag, wil niet zeggen dat je het ook moet doen. Dat geldt misschien wel in het bijzonder voor de universiteiten. En daar gaat Cornell’s protest over. En dat Cornell grote woorden en daden gebruikt, is niet voor niets.
Gedrag heeft consequenties. Dat leken zich niet altijd bewust zijn van die consequenties of simpelweg geen macht of overzicht hebben, is begrijpelijk. Maar bij universiteiten zouden ze toch moeten weten welke consequenties er vastzitten aan hun handelen. Stapje terug in de tijd. Die richtlijnen voor de zorg, voor het gebruik van persoonlijke beschermingsmiddelen, weet u nog? Die richtlijn van het RIVM (mede ingegeven door schaarste), die stelde dat het gebruik van bepaalde PBM niet nodig was voor bijvoorbeeld zorgmedewerkers in de verpleeghuizen? En een richtlijn die stelde dat het testen van bewoners in de verpleeghuizen niet nodig was? Na de grote golf van uitbraken in die verpleeghuizen zei het RIVM ontwijkend: het was maar een handreiking, die instellingen hebben een eigen verantwoordelijkheid. Terwijl die instellingen zelf weer terugwijzen naar het RIVM. Wie nu werkelijk verantwoordelijk is, laat ik onbesproken. Feit is dat we intussen weten wat consequenties zijn van ‘klakkeloos volgen’, dat er een groot beroep wordt gedaan op onze eigen verantwoordelijkheid en dat we dat heel serieus moeten nemen. Cornell spreekt de UvA terecht aan op die verantwoordelijkheid.
Onwetenschappelijk
In een reactie op het ontslag van Cornell zegt een woordvoerder van de UvA kortweg: “[w]e doen er alles aan om coronabesmettingen op onze instellingen tegen te gaan.” Dat er binnenkort in een universiteitsgebouw zelfs een priklocatie geopend wordt waar studenten hun vaccinatie kunnen halen, is in de ogen van deze woordvoerder blijkbaar preventie. Ook al ben je pas twee maanden na de eerste prik goed beschermd tegen ernstige ziekte en in mindere mate voor besmetting met het coronavirus. En daar ligt het hele grote pijnpunt. De heropening van de hogescholen en de universiteiten komt te vroeg. Het is bovendien tegen het wetenschappelijk advies van het OMT in. En ook de praktische ervaring van de GGD’en wordt aan de kant geschoven. De universiteiten zetten door, ze gaan open, zonder al teveel poespas. Tegen wetenschappelijke inzichten in, herhaal ik nog maar eens. Nou. Dan mag je Cornell ‘melodramatisch’ noemen, maar van een wetenschappelijk instituut mag je toch verwachten dat juíst daar meer gewicht wordt gehangen aan wetenschappelijk inzicht boven politieke beslissingen. Cornell heeft gelijk. De universiteiten zijn onwetenschappelijk bezig.
Cornell beschrijft in zijn ontslagbrief hoe de UvA enerzijds een studie aanprees van haar eigen onderzoekers die waarschuwde voor de gevaren van aerosoloverdracht en het gebruik van maskers adviseerde, maar zich anderzijds een uitzonderingspositie aanmat. Toen in Nederland een mondkapjesplicht werd afgekondigd, vond de UvA dat dit niet voor haar campussen gold, omdat die niet publiek toegankelijk zijn. Wat is het idee achter deze beslissing, vraag je je af. Wetenschap? Blijkbaar niet, want er kwam geen wetenschappelijk onderbouwd betoog tégen het gebruik van mondneusmaskers op de campus. Een mening dus. En dat is best kwalijk, voor een universiteit. Zeker als je je bedenkt dat deze crisis voor de meeste academici die in de universiteiten rondlopen, ook de grootste crisis van hun tijd is en daarom in wetenschappelijk opzicht een rijke bron aan studiemateriaal oplevert, of op zou moeten leveren.
Het gaat overigens niet alleen om toen, toen alles nog nieuw was en niemand wist hoe lang het zou duren en hoe ingrijpend het allemaal zou zijn. Ook nu, met de deltavariant in opkomst, een dreigende vierde (!) golf, met in het achterhoofd de wetenschap dat de de UvA aerosoloverdracht plausibel vindt, mogen de studenten zonder mondneusmasker in de collegezalen en werkruimtes zitten. Ik heb net een rondje ‘Jan met de pet’ gedaan. Ik heb werkelijk helemaal niemand gevonden die gelooft dat mondneusmaskers wel werken als je loopt of staat, maar dat risico op besmetting stopt als je onbeschermd tegen elkaar in zit te walmen in een leslokaal of een collegezaal. Op de horde Facebookactivisten en een enkele Twitteraar na dan. En sommige mensen geloven overigens ook nog steeds niet dat mondneusmaskers überhaupt werken, maar dat terzijde.
“De UT en de VSNU hebben mij niks gevraagd en de onderwijsbestuurders zijn geheel op eigen houtje in jubelstemming geraakt over de opening van het onderwijs en het loslaten van de anderhalvemetermaatregel. Ik snap dat wel hoor. Plofuniversiteiten willen zoveel mogelijk plofstudenten op de vierkante meter.”
Femke Nijboer, docent aan de Universiteit Twente IN UTODAY.NL
Een beetje evidence-based, zeg maar
Doen de universiteiten er alles aan om coronabesmettingen tegen te gaan? Nee. Zelfs de meest laagdrempelige interventies worden niet ingezet. En dat is zo onwetenschappelijk als het maar kan.
Jeroen de Ridder, voorzitter van De Jonge Akademie, verwoordt het duidelijk: “Waarom zegt geen enkele universiteit, hogeschool of koepelorganisatie dan: wij treffen voor de veiligheid van studenten en medewerkers toch wat aanvullende maatregelen, in lijn met wat experts in huis, bij het RIVM, ECDC en de WHO zeggen. Een beetje evidence-based, zeg maar. Bijv. toch voorlopig nog overal mondkapjesplicht binnen, grootschalig toegankelijk sneltesten om de hoek, op z’n minst vrijwillig vragen om negatief testresultaat of vacc bewijs? … Verder stijgende verbazing nu ook nog blijkt dat OMT en zelfs de GGDs (hebben die zich ooit eerder kritisch geuit over het beleid?) tegen dit plan adviseren. Hoe ging het vorige keren ook alweer toen we sneller/verder openden dan OMT adviseerde?”
Medeplichtig
“@UvA_Amsterdam should have the guts to require vaccination for staff and students for access to the university buildings and provide Zoom education for those who are not vaccinated. It is too optimistic to open up for everyone in September and assume to still be open in November.” Roland Pierik, universitair hoofddocent Universiteit van Amsterdam.
Een moeilijk punt in de kritiek van Cornell op de UvA is misschien het feit dat hij de universiteit medeplichtig acht “aan de strategie van Rutte”. Cornell stelt dat de universiteit verantwoordelijkheid heeft tegenover de stad en tegenover de kwetsbaren binnen haar eigen muren. Dat heeft ieder individu, iedere instelling en ieder instituut. Maar de universiteit misschien zelfs net een beetje meer. Voor de leek zijn wetenschappelijke inzichten wellicht moeilijk te doorgronden, maar daar hebben ze bij universiteiten toch geen last van. Als ze ergens goed zouden moeten weten hoe verbonden zij zijn met de samenleving, de precedentwerking die zij scheppen door zo achteloos met risico’s om te springen, hoe politiek het coronabeleid werkelijk is, wat pre- en asymptomatische verspreiding is en wat exponentiële groei is, dan is het wel aan de universiteiten.
Verspreiding via universiteiten zal onherroepelijk tot besmettingen en verdere verspreiding in de rest van de samenleving leiden. Mensen die extra kwetsbaar zijn voor dit virus, zullen er ernstig ziek van worden of sterven, dat weten we inmiddels heel erg goed. Maar vanuit de universiteiten komt weinig roering. Of zoals Cornell schrijft: een universiteit als de “UvA die claimt studenten kritisch te leren denken en ethiek bij te brengen en zich graag laat voorstaan een instituut vol topwetenschappers te zijn” (vrij geciteerd), zou juist nu uitgebreid van zich moeten laten horen. Maar de universiteiten lopen niet voorop bij het vinden van innovatieve oplossingen om met de pandemie om te gaan. Ze zwengelen geen ethische discussies aan. Eigenlijk zijn ze oorverdovend stil. Ze volgen ‘het beleid’. Of met andere woorden: de politiek.
Een aantal universitaire docenten en professoren spreekt zich uit. Maar het is niet genoeg. Ze worden nauwelijks gehoord. Op Femke Nijboer na misschien, docent aan de Universiteit van Twente. Zij raakte een gevoelige snaar toen ze publiceerde dat ze geen ongevaccineerde studenten in haar collegezaal wilde. Want, stelt Nijboer, “[a]ls je pot-ver-drie een wetenschappelijke studie wilt doen, maar je gelooft niet in de wetenschap, wat doe je hier dan?” Maar hoe zit het dan met de universiteiten zelf? De zwijgende docenten? De wetenschappers die er werken? Al die hooggeleerde mensen die lijdzaam de politiek volgen en de wetenschap naast zich neerleggen? Nu is niet de tijd om oorverdovend stil te zijn. En daarom is het statement van Cornell – inclusief grote woorden – niet melodramatisch, maar bittere ernst en noodzaak. Die stilte moet doorbroken worden. Want, om het maar in de termen van Femke Nijboer uit te drukken: als wetenschappers pot-ver-drie al niet in de wetenschap geloven, waar staat de wetenschap dan eigenlijk voor?
1. Geen link, u kunt de ‘reaguursels’ op bijvoorbeeld weblog Geen Stijl erop naslaan.
In de ogen van de één zijn de coronavaccins onze redding. In de ogen van de ander zijn de vaccins genetisch gemodificeerde rotzooi die je niet in je lichaam wil hebben. De samenleving raakt opgedeeld in twee kampen: je bent óf lyrisch over de vaccins, of je bent een antivaxx-wappie. De vele tinten grijs die er tussen deze twee uitersten zitten, raken steeds meer vervaagd. Er kan zelfs geen normaal gesprek meer gevoerd worden over vaccineren tegen corona.
Begrijp me goed, ik ben pro-vaccineren, maar niet lyrisch over de vaccins. Ik zie ze niet als dé redding, maar als belangrijk hulpmiddel. Ik zie de voordelen van vaccineren, maar ik begrijp ook dat niet iedereen die ziet. Lang onthield ik me van uitspraken over die vaccins, eigenlijk alleen maar omdat ik beide kanten begrijp. Maar de situatie die nu ontstaat, de ‘hysterie’ bij onze overheid om maar zo snel mogelijk in iedere arm een prik te krijgen, bekruipt me. Als antropoloog, maar ook als mens.
Door schande wijs
Omdat ik veel gewerkt heb in Afrikaanse landen, ben ik het wel gewend om dat gele boekje bij me te dragen. Op het ebolavaccin na ben ik ingeënt tegen werkelijk bijna alles, zelfs hondsdolheid. Ik heb altijd begrepen dat ik sommige gebieden niet in mocht zonder bijvoorbeeld een vaccinatie tegen gele koorts, of meningokokken. Door schande wijs geworden overigens. Want ooit zat ik in Sierra Leone vast bij de grens met Guinee. Ik werd niet binnengelaten zonder geldig Yellow Fever Certificate, zelfs niet tegen een aardig duitje Guinea Francs. Vergeef me, ik was daar nieuw, jong en onbezonnen en probeerde dat inderdaad, ik was korter dan 10 dagen tevoren ingeënt. Op mijn vraag waarom die vaccinatie echt zo per se noodzakelijk was, was het antwoord simpel en kort: “We hebben hier nauwelijks gezondheidszorg. Jouw besmetting kost andere mensen het leven en veroorzaakt een hele grote puinhoop.” Say no more. Natuurlijk weet je dan; het is krankzinnig dat je andere mensen aan dat soort risico’s wil blootstellen.
Het doel heiligt de middelen
Ik ben dus niet pertinent tegen een vaccinatieplicht, of vaccinatiedwang. Soms heiligt het doel de middelen. Als je echt niet anders kan. Als je alles hebt gedaan om je land of een gebied vrij te houden van een ziekte, of transmissie laag te houden en een vaccinatie echt de enige oplossing is om je land en de bevolking te beschermen tegen ernstige ziekte, sterfte of maatschappelijke ontwrichting. Als je je prioriteiten hebt gesteld: we zetten alles op alles om de kwaliteit en beschikbaarheid van zorg voor iedereen te kunnen waarborgen. En ook het onderwijs, als belangrijk fundament van onze samenleving, beschermen we tegen sluiting met alle mogelijke middelen en voorzorg die we voor handen hebben. En daar zit voor mij nu wel de grootste wrijving. Want als je echt prioriteit had gegeven aan zorg en onderwijs, dan hadden we deze zomer alles op alles gezet om de verspreiding ver omlaag te brengen en te houden. In plaats daarvan werden mensen gestimuleerd om te gaan Dansen met Janssen, op vakantie te gaan, te gaan recreëren, en te consumeren. Met het reële risico dat we in de herfst weer met maatregelen zullen zitten, omdat we met een hoge besmettingsgraad het nieuwe schooljaar ingaan. Meer mensen in het ziekenhuis, de zorg die nog ingehaald moet worden staat weer onder druk, de kwaliteit van zorg kan op den duur weer niet gewaarborgd worden, maar de Formule 1 in Zandvoort gaat door.
Aanvaardbare risico’s
Nederland zette vanaf het begin van de pandemie in op het accepteren van risico’s. De “aanvaardbare risico’s,” zoals Rutte dat noemt. Een individuele besmetting is niet erg, zolang we maar niet teveel te grote clusters veroorzaken. In persconferenties, maar ook in Tweede Kamerdebatten hoorden we onze premier meermaals verlangen naar de kroeg en bitterballen op een terras, terwijl de zorg toen al door de hoeven was gezakt. Zeker in het begin werd keer op keer herhaald: “het treft vooral ouderen”. Velen van ons zouden ziek worden maar dat was juist goed, om dat ‘beschermende muurtje om de kwetsbaren’ heen te bouwen. En mensen accepteerden die risico’s. Ze bleven aan het werk, ook daar waar er geen maatregelen getroffen werden. In de zorg zonder mondneusmaskers, in het onderwijs en de opvang, met kinderen met klachten, in allerlei andere beroepen waar thuiswerken niet mogelijk was. En dat geeft ons – bewust of onbewust – een boodschap: als dat allemaal kan en die mensen lopen op die manier geen risico, “dan is corona voor mij niet zo erg”.
Heen en weer
Tijdens de coronacrisis zijn wij als samenleving heen en weer geslingerd in een – en ja, ik ga dit woord echt gebruiken – krankjorum beleid. Moesten we eerst massaal ziek worden om groepsimmuniteit te bereiken, een week later zaten we ineens in een ‘intelligente’ lockdown. Mondneusmaskers werkten niet, alleen in het openbaar vervoer. Toen weer wel, maar alleen als je stond of liep. Kinderen raakten nauwelijks besmet, toen weer wel, maar vooral de oudere kinderen en die kregen het dan weer niet op school, maar op de fiets. Terwijl de rest van ons, hoger dan 1 meter weet ik niet, in de buitenlucht dan weer nauwelijks besmet raken. Met z’n vieren in een auto leverde besmettingsgevaar op, maar met z’n allen in het vliegtuig was volkomen veilig. Het was al snel duidelijk: we waaiden met alle lobby’s mee.
Goed en kwaad
De lijst met onbegrijpelijke en ondoorgrondelijke uitspraken en maatregelen is eindeloos lang. En ergens, toen die lijst aan het groeien was, donderden er steeds meer mensen overboord. Veel mensen kregen twijfels. Zochten naar antwoorden. Houvast. Want ook hun levens stonden op z’n kop. Ze werden bediend op nog meer wazigheden, gelieg en gedraai bij Kamerdebatten. Er was nauwelijks goede voorlichting te vinden. Dokter Google gaf antwoord. Lotgenoten op Facebook naaiden elkaar op. Er moest meer achter zitten. En ja, er staan altijd mensen klaar om deze willige slachtoffers naar binnen te halen. Er zijn altijd mensen die de maatschappij graag willen ontwrichten. En helaas, daar zijn ze goed in geslaagd. We zijn ze gaan zien als één grote groep ‘wappies’. Waarmee we de mensen die van ontwrichten hun levenswerk hebben gemaakt, gelijkstellen aan mensen die echt in de war zijn. Het komt ons uit, zo’n nette onderverdeling tussen goed en kwaad.
Voor of tegen
In dit proces verdelen we de samenleving onder in ‘voor of tegen’. Mensen die oprecht twijfels hebben, die zich keurig aan alle maatregelen houden, die helemaal niet meelopen in demonstraties en zich ook gewoon zorgen maken om hun gezondheid, kunnen nergens met hun twijfels terecht. Ze raken in een isolement en voelen zich al vaak gedwongen om te liegen over hun vaccinatiestatus. Zelfs tegenover hun eigen familieleden. Voor hen is het vaccin te nieuw, of ze begrijpen niet waarom ze zich nu moeten laten vaccineren terwijl ziek worden voor hen eerder ook niet als problematisch gezien werd. Is natuurlijke immuniteit voor hen niet beter dan vaccinatie? Wat zijn de lange termijn effecten van deze vaccins? En weten we eigenlijk wel zeker dat ze goed werken? Sommige mensen willen hun verhaal graag kwijt, hun twijfels bespreken en beslissen dan alsnog om zich te laten vaccineren. Als je uitlegt dat niet alleen gezondheidsschade voor henzelf invloed heeft op hun leven, maar ook de maatschappelijke schade. Of dat ze op die manier de risico’s voor hun ongevaccineerde kinderen beperken. En dan zijn er nog de mensen die het gewoon niet zo nodig vinden, maar zich wel zouden laten vaccineren om op vakantie te kunnen gaan. Sommigen van hen zijn zich echt niet zo bewust van hun eigen rol in de verspreiding (dat geldt voor veel jongeren bijvoorbeeld) en weer anderen voelen zich helemaal niet betrokken bij de maatschappij, dus het zal allemaal wel.
Hoe goed werken die vaccins nou eigenlijk?
En dan de grote hamvraag: hoe goed werken die vaccins nou eigenlijk? Overal ter wereld zien we: ze werken echt heel goed tegen ernstige ziekte. Maar de vraag is hoezeer ze helpen tegen verspreiding. Er zijn meerdere studies waaruit blijkt dat gevaccineerden evenveel virus bij zich kunnen dragen als ongevaccineerden, alleen voor kortere duur. Als het goed is, zijn die mensen ziek thuis, dus de kortere duur heeft dan geen effect op de verspreiding. En de allergrootste vraag, namelijk hoe vaak doorbraakinfecties voorkomen, blijft vooralsnog onbeantwoord. Gevaccineerden zou je actief moeten aanmoedigen zich te laten testen bij klachten, maar dat gebeurt niet. En als deze mensen zich niet laten testen, bijvoorbeeld omdat ze denken dat het vast iets anders is dan corona want gevaccineerd, dan is die vraag vooralsnog onmogelijk te beantwoorden. Dit bespreken we nauwelijks, uit angst dat dit koren op de molen is van de ‘antivaxx-wappies’, maar dat is echt een verkeerd uitgangspunt.
Hooggespannen verwachtingen
De vaccins zijn gemaakt om het risico op ernstige ziekte te verminderen en dat doen ze echt bijzonder goed. Dat is een enorme winst. Maar we kunnen daar al niet eens meer blij mee zijn. We hebben ons bedacht dat ze dan ook moeten beschermen tegen besmetting en als dat niet zo is, dan werken die vaccins niet. Een volslagen absurde conclusie. Maar dit is wel wat de overheid met haar beleid en communicatie bewerkstelligt: de vaccins waren dé uitweg. De mooie zomer die zou komen, het vooruitzicht dat alle maatregelen losgelaten zouden kunnen worden. Maar kan dat wel, als gevaccineerden ook verspreiden? Tja, en daarom slaat onder sommige mensen de twijfel toch ook weer toe. En dus komt de vaccinatieplicht weer ter sprake. Dat is onterecht. Want in Nederland is de vaccinatiebereidheid echt enorm hoog. Ongehoord hoog. Dat moet je koesteren. En zetten we wel alle middelen die we hebben in om verspreiding tegen te gaan? Is een mondneusmasker voor iedereen niet minder belastend dan mensen te dwingen zich te laten vaccineren? En als het om zowel tegengaan van ziekte als tegengaan van verspreiding gaat, waarom dan geen mondneusmasker én een vaccinatie? Met welke reden willen we iedereen dwingen zich te laten vaccineren? Om naar een evenement te kunnen? Of om te zorgen dat er genoeg zorg is voor iedereen? Want dat maakt nogal een verschil.
Geen dwang, maar stimulans
Nu is er in Nederland (nog) geen sprake van een vaccinatieplicht. Maar we bewegen er langzaam naartoe. Ik hoor steeds vaker: die verplichting moet er komen, het is genoeg geweest met de pandemie. De Tweede Kamer stemde in met het voorstel om niet-gevaccineerden te laten meebetalen aan hun ‘test voor toegang’. Daarmee is een eerste stap gezet in ongelijke behandeling. En de motivatie is vaag. Want gevaccineerden kunnen ook (ongemerkt) verspreiden. Waar ligt het verschil? Ook bij gevaccineerden wordt hoge virale lading gevonden. Wie wel en wie niet veel virus bij zich draagt, kan niemand aan de buitenkant zien. Hugo de Jonge was er tijdens de persconferentie van 13 augustus eerlijk over: vaccineren moet wel voordelen hebben. “Het is geen dwang, dat is het niet. Ook niet indirect. Het is wel een sterke stimulans, en die bedoelen we eigenlijk ook.” Het is in epidemiologisch opzicht niet de beste zet om alleen van ongevaccineerden te vragen zich te laten testen voor toegang, want gevaccineerden verspreiden ook. Dit is “alle mogelijke manieren aangrijpen om mensen te stimuleren tot vaccinatie”. Kijk, en daar vind ik wat van. Want dit is echt gericht op jongeren. Jongeren die zelf mogen beslissen of ze zich laten vaccineren. Die een weloverwogen keuze moeten kunnen maken. Maar die nu gewoon die prikbus inlopen omdat ze anders ergens niet binnenkomen. De impulsprik onder minderjarigen, zeg maar. En dat is heel erg kwalijk.
Prikken om de juiste redenen
Die vaccinatieplicht, dwang of drang is bij ons vooralsnog niet nodig. De vaccinatiegraad is hoog. Een deel van de mensen bereik je echt niet, punt. Er zijn nou eenmaal mensen die de boel koste wat kost willen ondermijnen. Dan zijn er de twijfelaars. Onder hen veel jongeren. Die kan je een perverse financiële prikkel geven, omdat die gewoon de centen niet hebben om steeds te testen voor toegang, óf ze goede voorlichting geven. Ze beschermen om de juiste redenen. En die zijn er. Kijk naar wat er in de Verenigde Staten gebeurt: er komen steeds meer kinderen in ziekenhuizen terecht. Het aantal gevallen langdurigcovid onder jonge mensen neemt toe. Het kan ze flink ziek maken. De jonge kinderen, die niet gevaccineerd kunnen worden, lopen risico’s die we maar niet willen zien. En het is juist in hun belang dat er zo min mogelijk verspreiding is. Dat bereiken we voor een deel met de vaccins (omdat toch minder mensen ziek zullen worden) en deels met andere voorzorgsmaatregelen. Doe het allemaal.
Als dat allemaal niet voldoende effect heeft moet je, in het belang van de gezondheid van alle mensen die nog altijd veel risico lopen, overwegen tot vaccinatieplicht over te gaan. Zoals de gouverneur van Washington deed, die geen gok wilde nemen met de gezondheid van kinderen. Een vaccinatieplicht voor iedereen die met kinderen werkt én een maskerplicht voor iedereen. Het is niet prikken, prikken, prikken omdat ‘iedereen zich maar moet laten vaccineren punt’. Het is prikken, testen, quarantaine, thuisblijven bij klachten, afstand houden, mondneusmasker dragen, alles, totdat de besmettingsgraad laag genoeg is om iedereen in onze samenleving deel te kunnen laten nemen aan het leven. Zo beschermen we met z’n allen de samenleving tegen mensen die de samenleving hoe dan ook willen ontwrichten. Tegen het virus. We voorkomen maatregelen. Willekeur. En zo voorkomen we ook dat we voor onbepaalde tijd onze grondrechten moeten opgeven. Want dat doen we, naar mijn idee, nu wel al te makkelijk.
